درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: النوح بالباطل/ ادله جواز نوح بالحق/

خلاصه جلسه گذشته: بحث ما در علم فقه درباره «النیاحة» بود که آیا نیاحه و نَوح حرام است؟ در این بحث میان شیعه و سنّی اختلاف است. عامّه معتدند که نیاحة حرام است اما علمای شیعه مطلقا آن را حرام نمی‌دانند.

علمای اهل سنّت، معانی مختلفی را برای نیاحه گفته‌اند: یکی از معانی که برای نیاحه گفته شده این است که بعد فوت کسی، برای او با صدای بلند گریه کنند. برخی معنای نیاحه را آن دانسته‌اند که از محاسن و خوبی‌های میّت سخن گفته شود. برخی گفته‌اند نیاحه این است که برای میّت صفاتی گفته شود که کذب است و در او وجود نداشته است.

علمای شیعه، نیاحه را به دو گونه دانسته‌اند: «إمّا حقّ و إمّا باطل». النوح بالحق آن است که صفات گفته‌شده برای میّت، حق باشد و دروغی در آن نباشد و با موسیقی و غنای حرام، همراه نباشد وگرنه النوح بالباطل است.

روایات باب نیز چند دسته است:

دسته اول: روایاتی که نیاحه را مطلقا حرام دانسته است؛ «نَهَى رَسُولُ اللَّه صلی الله علیه و آله ... وَ نَهَى‌ عَنِ‌ النِّيَاحَةِ وَ الِاسْتِمَاعِ إِلَيْهَا».[1]

دوسته دوم: روایاتی که نیاحه را جایز می‌داند «وَ سُئِلَ‌ عَنْ أَجْرِ النَّائِحَةِ، فَقَالَ: لَا بَأْسَ بِهِ وَ قَدْ نِيحَ‌ عَلَى‌ رَسُولِ‌ اللَّهِ صلی الله علیه و آله».[2] از امام صادق علیه‌السلام درباره مزد نوحه‌سرا پرسیده شد. حضرت فرمود: اشکالی ندارد و بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز نوحه‌سرایی شد. اگر نیاحه حرام بود، مزد برای آن نیز حرام می‌شد؛ «انّ الله اذا حرّم شیئاً حرّم ثمنه». هنگامی که اجرت حلال باشد، خود عمل نیز حلال است.

در روایت دیگری آمده: «وَ رُوِيَ أَنَّهُ قَالَ: لَا بَأْسَ بِكَسْبِ النَّائِحَةِ إِذَا قَالَتْ صِدْقاً».[3]

علامه حلی رحمه‌الله می‌گوید: «لو كان النوح محرّماً، لحرّمت الأجرة عليه؛ إذ المعاوضة على المحرّم حرام إجماعاً».[4]

از روایات استنباط می‌شود که اگر سخن گفته‌شده، حق و صدق باشد، مداحی، منبر و مزد برای آن اشکالی ندارد اما اگر باطل و کذب باشد، حرام است.

محقق خویی رحمه‌الله می‌گوید: «بتقريب آخر أنّ قوله علیه السلام: وَ رُوِيَ أَنَّهُ قَالَ: لَا بَأْسَ بِكَسْبِ النَّائِحَةِ إِذَا قَالَتْ‌ صِدْقاً. و ما في معناه يدلّ بالالتزام على جواز نفس النوح بالحق، فيقيّد به إطلاق الروايات المانعة و بعد تقييدها تنقلب نسبتها إلى الروايات الدالّة بإطلاقها على الجواز، فتكون مخصّصةً لها، فيكون النوح بالباطل حراماً و النوح بالحقّ جائزاً على الكراهة المحتملة، هذا ما يرجع إلى حكم النياحة».[5]

محقق خویی رحمه‌الله احتمال کراهت درباره نوحه می‌دهد؛ یعنی اصل نوحه برای ائمه علیهم‌السلام است و برای دیگران مکروه است. شاید ازاین‌رو باشد که اکنون در مراسم ترحیم، برای اهل‌بیت علیهم‌السلام نوحه می‌خوانند و ممکن است در این هنگام صاحب عزا برای عزیز خود نیز گریه کند. اینکه انسان برای آشنای فوت‌شده خود گریه کند، اشکالی ندارد. قلب انسان باید رئوف و مهربان باشد. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز برای فرزند خود و حضرت حمزه علیه‌السلام گریه کرد اما باید سعی کرد که نوحه را برای ائمه علیهم‌السلام خواند.

درباره حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها پس از فوت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله روایت شده: «وَ رُوِيَ‌ أَنَّهَا_ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهَا_ أَخَذَتْ قَبْضَةً مِنْ تُرَابِ قَبْرِهِ صلی الله علیه و آله فَوَضَعَتْهَا عَلَى عَيْنَيْهَا وَ أَنْشَدَتْ‌:

مَا ذَا عَلَى الْمُشْتَمِّ تُرْبَةَ أَحْمَدَ أَنْ لَا يَشَمَّ مَدَى الزَّمَانِ غَوَالِيَا

صُبَّتْ‌ عَلَيَ‌ مَصَائِبُ‌ لَوْ أَنَّهَا صُبَّتْ عَلَى الْأَيَّامِ صِرْنَ لَيَالِيَا».[6]

این نوحه‌سرایی و گریه حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، نوحه بحق است و اشکالی ندارد.

از امام باقر علیه‌السلام روایت شده: «مَاتَ وَلِيدُ بْنُ الْوَلِيدِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ آلَ الْمُغِيرَةِ قَدْ أَقَامُوا مَنَاحَةً، فَأَذْهَبُ إِلَيْهِمْ؟ فَأَذِنَ لَهَا، فَلَبِسَتْ ثِيَابَهَا وَ تَهَيَّأَتْ ...، فَنَدَبَتِ ابْنَ عَمِّهَا بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله، فَقَالَتْ:

أَنْعَى الْوَلِيدَ بْنَ الْوَلِيدِ أَبَا الْوَلِيدِ فَتَى الْعَشِيرَة

حَامِي الْحَقِيقَةِ مَاجِدٌ يَسْمُو إِلى‌ طَلَبِ الْوَتِيرَة

قَدْ كَانَ غَيْثاً فِي السِّنِينَ وَ جَعْفَراً غَدَقاً وَ مِيرَة

فَمَا عَابَ ذلِكَ عَلَيْهَا النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله وَ لَا قَال‌ شَيْئاً».[7]

هنگامی که ولید بن مغیره فوت کرد، ام‌سلمه به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله عرض کرد: آشنایان مغیره، مجلس عزایی برگزار کرده‌اند، آیا اجازه می‌دهید که در آن مجلس، شرکت کنم؟ حضرت به ام‌سلمه اجازه داد. ام‌سلمه نیز لباس پوشید و مهیای رفتن شد. در آن مجلس در حضور پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله گریه کردند و نوحه‌سرایی شد و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله آن را بد ندانست و چیزی نفرمود.

سیره معصوم برای ما حجّت است. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به ام‌سلمه اجازه حضور در مجلس عزا داد، خود شرکت کرد و از نوحه‌سرایی نهی نکرد.

از این روایت استفاده می‌شود که عزاداری و نوحه‌سرایی برای غیراهل‌بیت‌ علیهم‌السلام اشکالی ندارد. مشروط بر اینکه کذب، موسیقی، غنا یا دیگر محرمات الهی در آن نباشد. به ‌نظر ما دراین‌باره کراهتی نیز وجود ندارد؛ زیرا پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به ام‌سلمه اجازه داد و خود شرکت کرد. کسانی که قائل به کراهت شده‌اند برای جمع میان این روایات و روایات منهی است که نبود کراهت را برای نوحه اهل‌بیت علیهم‌السلام می‌دانند.

روایت دیگر: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ،[8] عَنْ أَبِيهِ،[9] عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ،[10] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَطِيَّةَ،[11] عَنْ عُذَافِرٍ،[12] قَالَ: سَمِعْتُ‌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَدْ سُئِلَ‌ عَنْ كَسْبِ النَّائِحَةِ قَالَ‌: «تَسْتَحِلُّهُ بِضَرْبِ‌ إِحْدى‌ يَدَيْهَا عَلَى الْأُخْرى‌».[13] از امام صادق علیه‌السلام درباره مزد نوحه‌سرا پرسیده شد. حضرت فرمود: حلال است که یکی از دست‌هایش را بر دست دیگرش بزند.

روایت دیگر: رَوَى ثَابِتٌ[14] عَنْ أَنَسٍ قَالَ: قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها سلام لَمَّا ثَقُلَ النَّبِيُّ وَ جَعَلَ يَتَغَشَّاهُ الْكَرْبُ نَادَتْ: «يَا أَبَتَاهْ إِلَى جَبْرَئِيلَ يَنْعَاهُ يَا أَبَتَاهْ مِن‌ رَبِّهِ‌ مَا أَدْنَاهُ‌ يَا أَبَتَاهْ جِنَانُ الْفِرْدَوْسِ مَأْوَاهُ يَا أَبَتَاهْ أَجَابَ رَبّاً دَعَاهُ».[15] پس از فوت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها گریه کرد و خطاب به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله جملاتی را نوحه‌سرایی کرد. عمل حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها برای ما حجّت است.

درمجموع روایات بسیاری داریم که عزاداری برای میّت و نوحه‌سرایی اگر بحق باشد، دروغ، موسیقی و غنا در آن نباشد، اشکالی ندارد اما اگر نوح بالباطل باشد، کار حرامی است و مزدگرفتن برای آن نیز حرام است.

مراقب باشید که اگر منبر می‌روید و مداحی می‌کنید، سخنان دروغ نگویید. در تبلیغات انتخاباتی برای مجلس و ... نیز مراقب باشید که دروغ نگویید؛ زیرا کار حرامی است و مزدگرفتن برای آن نیز حرام است. آن نامزد انتخاباتی نیز اگر به‌دروغ از خود تعریف کند، کار حرامی کرده است. امروزه ما مبتلا به این چیزها هستیم؛ اکنون چند مورد برای من آورده‌اند که فلانی را برای فلان کار تأیید کنید. باید مراعات کنیم؛ اگر کذب و تأیید ناروا باشد حرام و اگر صدق باشد، حلال است. گاهی از شما خواسته می‌شود که برای فلانی تبلیغ کنید و پولی هم به شما می‌دهند، اگر معتقدید که انسان خوبی است و لیاقت آن جایگاه را دارد، تبلیغ برای او اشکالی ندارد اما اگر لایق نیست، تبلیغ برای او جایز نیست و مزد دریافتی نیز حرام است.