درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: النوح بالباطل/ ادله جواز نوح بالحق/

خلاصه جلسه گذشته: بحث ما در علم فقه درباره «النیاحة» و نَوح بود. اصل این بحث به روایاتی برمی‌گردد که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله از نیاحه و گوش‌کردن به آن نهی کرد. بحث شده است که مفهوم این نیاحه چیست که حرام شده است. علما نیاحه را دو گونه دانسته‌اند: 1- النوح بالحق 2- النوح بالباطل. کسی که فوت می‌کند، عده‌ای برای عزاداری، نوحه می‌خوانند. در زمان جاهلیت رسم بوده که صفاتی را برای میّت می‌گفته‌اند که واقعیت نداشت و کذب بود. این کار «النوح بالباطل» است؛ یعنی نوحه‌سرایی که در آن کذب است. یا در این عزاداری غناء و موسیقی بوده است که این موارد نیز حرام و باطل است. النوح بالحق آن است که هیچ کدام از محرمات الهی در آن نباشد.

«نَهَى رَسُولُ اللَّه صلی الله علیه و آله ... وَ نَهَى‌ عَنِ‌ النِّيَاحَةِ وَ الِاسْتِمَاعِ إِلَيْهَا».[1]

این نهی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله مطلق است؛ یعنی مطلقا نیاحه نهی شده است. اما روایاتی وجود دارد که خود پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله گریه نمود «فَبَكَى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ انْتَحَبَ فَقُلْنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ تَبْكِي وَ تَنْهَانَا عَنِ الْبُكَاءِ فَقَالَ لَمْ أَنْهَكُمْ عَنِ الْبُكَاءِ وَ لَكِنْ نَهَيْتُكُمْ عَنِ النَّوْحِ وَ إِنَّمَا هَذِهِ رَحْمَةٌ يَجْعَلُهَا اللَّهُ فِي قَلْبِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ وَ يَرْحَمُ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَ إِنَّمَا يَرْحَمُ اللَّهُ مِنْ عِبَادِهِ الرُّحَمَاءَ».[2] پس معلوم می‌شود که صدا به گریه بلند کردن اشکالی ندارد؛ زیرا فعل رسول‌الله ‌صلی‌الله‌علیه‌وآله برای ما حجت است.

کسانی که شاهد گریه با صدای بلند پیامبر ‌صلی‌الله‌علیه‌وآله بودند، پرسیدند: آیا شما گریه می‌کنید ولی ما را از گریه نهی می‌کنید؟ پیامبر ‌صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «من نگفتم که گریه نکنید، بلکه از نوحه نهی کردم. گریه رحمتی است که خداونمد آن را در قلب هر مخلوقی که بخواهد قرار می‌دهد. خداوند بر هر کسی بخواهد رحم می‌کند».

از مجموع این روایات معلوم می‌شود که منهی، نوح بالباطل است نه نوح بالحق. نهی، مربوط به نوحه مرسوم در زمان جاهلیت بوده است.

ادله جواز نوح بالحق

روایاتی است که دلالت بر جواز نوح بالباطل می‌کنند:

روایت اول: عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[3] عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ[4] عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ[5] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: «قَالَ لِي أَبِي يَا جَعْفَرُ أَوْقِفْ لِي مِنْ مَالِي كَذَا وَ كَذَا لِنَوَادِبَ تَنْدُبُنِي عَشْرَ سِنِينَ بِمِنى أَيَّامَ مِنى»‌.[6]

سند این روایت صحیح است. امام صادق علیه‌السلام فرمود: پدرم امام باقر علیه‌السلام به من وصیت کرد: برای من از اموالم فلان چیز را وقف کن تا ده سال در ایام حج در منا، برایم گریه کنند. روایت دلالت می‌کند که اشک ریختن و نوحه خواندن برای امام باقر علیه‌السلام، اشکالی ندارد. چون فعل معصوم علیه‌السلام برای همه حجت است، معلوم می‌شود که عمل جایزی است و نمی‌توان آن را مختص به معصوم دانست. براساس روایت، نوحه برای ائمه‌ علیهم‌السلام، مستحب است و برای دیگران، جایز است.

میان عامه و خاصه، دراین‌باره اختلاف است و برخی از عامه، نوح را مطلقا حرام می‌دانند. اگر گفته شود که میان روایات، تعارض وجود دارد، یکی از مرجحات باب تعارض، «مخالفة العامة» است و جواز نوح بالحق، مخالف با عامه است.

روایت دوم: «أَوْصَى أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَنْ يُنْدَبَ فِي‌ الْمَوَاسِمِ‌ عَشْرَ سِنِينَ».[7] در این روایت نیز امام باقر علیه‌السلام وصیت نمود که ده سال برایش عزاداری کنند.

روایت سوم: «لَمَّا انْصَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ وَقْعَةِ أُحُدٍ إِلَى الْمَدِينَةِ سَمِعَ مِنْ كُلِّ دَارٍ قُتِلَ مِنْ أَهْلِهَا قَتِيلٌ نَوْحاً وَ بُكَاءً وَ لَمْ يَسْمَعْ مِنْ دَارِ حَمْزَةَ عَمِّهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله: لَكِنَ‌ حَمْزَةَ لَا بَوَاكِيَ‌ لَهُ‌ فَآلَى أَهْلُ الْمَدِينَةِ أَنْ لَا يَنُوحُوا عَلَى مَيِّتٍ وَ لَا يَبْكُوهُ حَتَّى يَبْدَءُوا بِحَمْزَةَ فَيَنُوحُوا عَلَيْهِ وَ يَبْكُوهُ فَهُمْ إِلَى الْيَوْمِ عَلَى ذَلِكَ».[8] هنگامی که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله از واقعه احد به مدینه بازگشت، دید که از هر خانه‌ای که کسی از آن شهید شده، نوحه و گریه بلند است ولی از خانه حمزه، صدایی نمی‌آمد. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «خانه حمزه، گریه‌کنی ندارد. اهل مدینه را خبر کنید تا برای هیچ کشته‌ای نوحه و گریه نکنند تا اینکه ابتدا برای حمزه نوحه بخوانند و گریه کنند». تاکنون نیز مردم مدینه بر این رسم هستند.

سند روایت قوی نیست اما دلالت می‌کند که گریه برای حضرت حمزه و مانند او از علما و بزرگان، رجحان دارد.

روایت چهارم: «وَ سُئِلَ‌ عَنْ أَجْرِ النَّائِحَةِ، فَقَالَ: لَا بَأْسَ بِهِ وَ قَدْ نِيحَ‌ عَلَى‌ رَسُولِ‌ اللَّهِ صلی الله علیه و آله».[9] از امام صادق علیه‌السلام درباره مزد نوحه‌سرا پرسیده شد. حضرت فرمود: اشکالی ندارد و بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز نوحه‌سرایی شد.