درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: النجش/ مناقصه و مزایده/

خلاصه جلسه گذشته: بحث ما در علم فقه درباره حرمت نجش بود. مرحوم شیخ انصاری در مکاسب محرمه یکی از عناوین حرمت کسب را «حرمة النجش» معرفی کرده است. تعریف نجش این بود که زیاده‌ای در کالا طلب شود؛ یعنی کسی کاری کند که مشتری ترغیب شود که کالا را به قیمت بالاتری بخرد. ادله اربعه را درباره این موضوع بررسی کردیم. مسأله بعدی این بود که برخلاف آنچه گذشت اگر کسی کاری کند که قیمت کالا کم شود، یا به اصطلاح، «توی سر مال» بزند، آیا شرعا جایز است؟ برخی از فقها این کار را ملحق به نجش کرده‌اند؛ زیرا ملاک حرمت در نجش در اینجا نیز وجود دارد؛ همان‌گونه که آنجا اضرار به غیر بود، اینجا نیز اضرار به غیر است، همان‌گونه که دروغ بود اینجا نیز دروغ است و ... . خواه عنوان نجش در این کار نیز استفاده شود یا نه، ادله حرمت در آنجا، اینجا نیز وجود دارد. به نظر ما نیز اگر عناوین حرامی مانند دروغ، خدعه، اضرار به غیر، اغراء به جهل و ... که در نجش بود، در اینجا نیز وجود داشته باشد، کار حرامی است. اگر قیمت کالا بالا برده شود، مشتری ضرر می‌کند و اگر قیمت کالا پایین برده شود، فروشنده ضرر می‌کند.

مناقصه و مزایده

مزایده آن است که کالایی کم است اما مشتری زیادی دارد. آن را به مناقصه می‌گذارند تا هر مشتری که قیمت بالاتری پیشنهاد داد به او بفروشنده. مزایده عقدی واقعی حقیقی و درست است. گاهی مزایده غیرطبیعی می‌شود؛ یعنی با چند نفر توافق و هماهنگی ایجاد می‌کنند تا خود را به‌ظاهر مشتری معرفی کنند و قیمت بالاتری پیشنهاد دهند تا مشتری واقعی، ترغیب شود کالا را به قیمت بالاتری بخرد. این مزایده تصنعی و دروغین است و این افراد برای فریب مشتری هستند.

مناقصه آن است که می‌خواهند کاری را انجام دهند، هرکسی که دستمزد کمتری برای انجام آن کار پیشنهاد دهد، کار را به او می‌دهند. مثلا شهرداری برای جمع‌آوری یک‌ساله زباله شهر یا ساخت کارخانه‌ای، مناقصه برگزار می‌کند تا کسی که کمترین هزینه را پشنهاد کند، به‌عنوان پیمانکار، بپذیرد. مناقصه نیز ممکن است تصنعی باشد و برخی با هماهنگی و توافق به‌دروغ خود را به‌عنوان پیمانکار معرفی کنند تا قیمت را پایین بیاورند.

استثمار در همین موارد تصنعی پدید می‌آید و قوی، ضعیف را پایمال می‌کند. ثروت‌های موجود در کشور باید به دست مستمندان برسد اما اغنیا آن‌ها را به دست می‌گیرند و روز‌به‌روز به ثروتشان افزوده می‌شود. هر کس که حساب بانکیش بیشتر باشد، وام بیشتری نیز دریافت می‌کند و هر کس که میزان موجودی کمتری دارد، وام کمتری می‌گیرد؛ این مقتضای عدالت نیست بلکه مقتضای ظلم است. این کار، فقیر را فقیرتر و ثروتمند را ثروتمندتر می‌کند. در مناقصه‌ها و مزایده‌ها نیز گاهی فامیل‌های خود را خبر می‌کنند و برنده می‌شوند. پس‌از مزایده یا مناقصه معلوم می‌شود که برادرزاده رئیس برنده شد؛ زیرا باهم حساب‌وکتاب دارند. نمی‌گوییم همیشه اما گاهی این اتفاقات می‌افتد و نتیجه‌اش این است که اغنیا قوی‌تر و ضعفا ضعیف‌تر می‌شوند.

در سخن، اسلام، دین، خدا، پیامبر و امام علیهم‌السلام می‌گوییم اما در مقام عمل، پول را مهم می‌دانیم؛ هرچند از راه استثمار باشد تا پول‌هایی که ضعفا به دست آورده‌اند را از دست آن‌ها بگیریم.

یکی از راه‌های ظلم، خلق پول است؛ زیرا کالا را در برابر طلا نمی‌خرند بلکه با پولی می‌خرند که خودشان چاپ کرده‌اند و هرگاه بخواهند چاپ می‌کنند که به‌مرور قدرت خرید مردم، کاهش می‌یابد. چون این پول پشتوانه ندارد و بدون حساب چاپ می‌شود، تورم به وجود می‌آید. یکی از محرمات همین کار است؛ زیرا دزدی است. دولت‌ها فکر نکنند کار حلالی انجام می‌دهند بلکه رسما از جیب مردم دزدی می‌کنند. ما لفظا انقلابی و مسلمان هستیم اما در عمل خبری نیست. این‌ها مشکلاتی است که ان‌شاءالله باید حل شود.

اگر بخواهید همه کارها را برای امام زمان عجل‌الله تعالی‌فرجه بگذارید درست نیست، بلکه شما باید کار و تلاش کنید تا مردم مطالبه‌گر باشند و دولت، پاسخ‌گو باشد.

در جلسه آینده درباره انواع مناقصه صحبت می‌کنیم و بررسی می‌کنیم که آیا شرعی هستند یا نه؟ اگر در مزایده، ارزان یا گران خریده شد، آیا خیار فسخ وجود دارد؟