درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

حرمتی که در موضوع «معونة الظالمین» وجود دارد، دارای مرتبه شدید و ضعیف است. مراتب این حرمت، وابسته به ظلم ظالم است؛ اگر ظلم ظالم زیاد است، گناه معاونت او نیز شدید است، گاهی ظالمی است که درجه بالای ظلم را ندارد، معاونت این ظالم نیز حرام است اما درجه گناه آن پایین‌تر است. کسی که با ظالمی مانند صدّام معاونت دارد، با معاونت ظالم در محله‌ای کوچک، فرق می‌کند؛ هردو حرام است اما مراتبشان فرق دارد. معاونت با کسی که قصد خلافت می‌کند و خلافت را از امیرالمؤنین علیه‌السلام غصب می‌کند، فرق می‌کند با معاونت کسی که ظالم معمولی است؛ زیرا غاصب خلافت، ظلم بزرگی کرده و مسیر زندگی انسان‌ها را عوض کرده است. در ارگان‌های مختلفی مانند شهرداری، اداره مالیات و ... ظلم‌هایی وجود دارد که نسبت به گناهی که انجام می‌شود، مرتبه گناه معاونت با آن ظالم نیز متفاوت می‌شود؛ این ظلم‌ها باعث می‌شود که مردم، طعم عدالت جمهوری اسلامی را نچشند. کسی که علیه رهبری صحبت می‌کند، گناه بسیار بزرگی مرتکب می‌شود؛ زیرا قصد نابودی خیمه انقلاب را دارد.

حرمت تکلیفی آن است که مرتکب عمل، مستحق مجازات الهی می‌شود اما حرمت وضعی مربوط به ابطال عمل است؛ مثلا اگر معامله حرام وضعی باشد، بایع، مالک ثمن معامله نمی‌شود.

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «انّ الله اذا حرّم شیئاً حرّم ثمنه».[1] هنگامی که معاونت الظالم، حرمت تکلیفی دارد، براساس این روایت، اگر پولی برای این معاونت گرفته شود نیز حرام است. اگر با ظالم معامله می‌کند و عنوان معاونة الظالم صدق کند، این معامله باطل و حرام است. اگر بنّا یا خیاط سلطان باشد و مصداق معاونة الظالم محسوب شود، مزدی که دریافت می‌کند، حرام است.

شیخ مفید می‌گوید: «معونة الظالمين على ما نهى الله عنه حرام و أخذ الأجر على ذلك سحت حرام».[2]

شیخ طوسی رحمه‌الله می‌گوید: «معونة الظالمين و أخذ الأجرة على ذلك محرّم محظور».[3]

معاونة الظالم في المباحات را اگر حرام دانستیم، تکسّب به آن نیز حرام می‌شود اما اگر آن را حلال دانستیم حکم آن چیست؟ مثلا شما دکان دارید و ظالم نیز مانند دیگران از شما تخم‌مرغ می‌خرد.

دو دیدگاه دراین‌باره وجود دارد:

ابن‌ادریس می‌گوید: «أخذ الأجرة منهم على غير معونة الظلم، فلا بأس بذلك؛ مثل رعي غنمهم و حفاظ أملاكهم و غسل ثيابهم و غير ذلك».[4]

شهید ثانی رحمه‌الله می‌گوید: «مساعدتهم بالأعمال المحلّلة، كالخياطة و غيرها؛ فإنّه جائز و إن كان أخذ الأجرة منه مكروهاً من حيث معاملة الظالمين».[5]

به نظر ما این دیدگاه خوب است و می‌توان از اطلاق روایات به‌دست آورد که کمک به ظالم در مباحات، مکروه است و معامله باطل نیست. اگر اعوان ظلمه صدق نکند، به دلیل سیره مستمره، حرام نیست اما می‌تواند مکروه باشد.

مصادیق نجش در عصر حاضر به‌ویژه در فضای مجازی، زیاد شده است. مثلا فلان دکتر، ده نفر را اجیر کرده که جلو دوربین آمده و بگویند که این دکتر بیماری آنان را معالجه کرده‌ است؛ درحالی‌که بیمار نبوده‌اند. تبلیغ می‌کنند که ما این معجون رو از این طبیب سنّتی گرفتیم و خوب شدیم. شما نیز از آن معجون می‌خرید اما درمان نمی‌شوید. مثلا دختری مشکلی دارد اما چند نفر را اجیر می‌کنند تا از دختر برای خواستگارش تمجید کنند. برخی دعانویسان عده‌ای را استخدام می‌کنند که برایشان تبلیغ کنند که من فلان مشکل را داشتم و فلانی به من دعا داد و مشکل من برطرف شد.

نمونه دیگر نجش این است که فروشنده کسی را اجیر می‌کند تا در قالب مشتری قیمت بالاتری پیشنهاد بدهد و شما که خریدار هستید، از ترس اینکه او جنس را بخرد، راضی به معالمه می‌شوید و فروشنده به‌دروغ به شما می‌گوید که از او خوشش نمی‌آید و می‌خواهد که جنس را به شما بفروشد.

متأسفانه این کارهای تصنّعی و زشت در جامعه زیاد است که همه حرام هستند.

ما باید در ادامه معنای نجش را در لغت و اصطلاح بیان کنیم، آیات و روایات را بررسی کنیم، بیان کنیم که آیا مشتری خیار فسخ دارد یا نه؟