درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

مرحوم شهیدی درباره معنای اعوان ظلمه می‌گوید: «يمكن المناقشة ... بأنّ تعليق عنوان الإعانة و كذا عنوان العون على عنوان المشتقّ كالظّالم في المقام و إضافته إليه ظاهر في كون المعان فيه خصوص مبدأ اشتقاق هذا المشتقّ قبال كونه مطلق الفعل الصّادر من الذّات المتلبّس بمبدأ الاشتقاق و لو كان غيره أ لا ترى أنّه لو قيل من أعان النّجّار أو الحدّاد أو الكاتب و هكذا لا يستفاد منه إلّا إيجاد ما هو مقدّمة من مقدّمات أصل تحقّق المبدإ المشتقّ منه و صدوره من المعان في الخارج و اشتغاله به أو سرعته و لو بدفع الموانع عنه و لو بالتّصدي بقضاء سائر حوائجه الّتي تمنع اشتغال المعان بها بنفسه عن اشتغاله بمبدأ الاشتقاق فلا يصدق على إيجاد ما ليس مقدّمة له أصلا كإعطاء الماء للشّرب و الخلال للتّخليل فلا بدّ أن يراد من بري القلم و ليق الدّواة في الرّواية الأولى و من عقد العقدة و وكي الوكاء و مدة بالقلم في رواية ابن أبي يعفور هي فيما إذا كانت من مقدّمات الظّلم و ذلك بقرينة جعل الفاعل لها من مصاديق عون الظّالم المستلزم لكونها من مصاديق إعانته».[1]

برای دانستن معنای هر عبارتی می‌توان مشابهات آن را بررسی کرد. مثلا گفته می‌شود:‌ «اعوان النجّار»، «اعوان الحدّاد» یا ... . اعوان الحداد یعنی کسی که در آهنگری به آهنگر کمک می‌کند و اعوان النجار یعنی کسی که در نجاری به نجار کمک می‌کند؛ پس معنای اعوان الظالمین یعنی کسی که در ظلم به ظالم کمک می‌کند نه اینکه برای او نان یا آب می‌آورد. در همه روایات، عبارت اعوان ظلمه وجود داشت. برای چه معنای آن را مشکل کرده و حتی آن را شامل فروش نان می‌کنید؟ فروشنده دکانی دارد که افراد بسیاری از او جنس می‌خرند و نوکر ظالم نیز یکی از این خریداران است؛ عرف به این فروشنده، اعوان ظلمه نمی‌گوید. اعوان ظلمه نیز مانند اعوان نجار است؛ یعنی کسی که به ظلم کمک می‌کند. گاهی با برخی از دقت‌های علمی، از معنای عرفی دور می‌شویم و آن را نمی‌فهمیم.

معنای اعوان ظلمه معلوم است اما اینکه صدق این عنوان به چیست ممکن است مختلف باشد. ظالم، کارهای مختلفی مرتکب می‌شود؛ گاهی برای اینکه خود را خوب جلوه دهد، مسجد می‌سازد، اگر کسی به ظالم در این کار کمک کند، از اعوان او خواهد بود؛ زیرا شوکت او را بالا می‌برد و ظلم او تقویت می‌شود اما کسی که در نانوایی به ظالم نان می‌فروشد، شوکت او را تقویت نمی‌کند. اعوان ظلمه در جایی است که این شخص «مِن حیثه ظالم» تقویت شود نه «من حیثه انسان». اگر دوات یا قلمی را به دست ظالم دهد تا ظلم کند، به او کمک کرده است اما اینکه نان یا آبی مثلا به فرماندار ظالمی بفروشد، کمک به ظلم نیست. نهایت این است که در صدق عنوان اعوان ظلمه شک می‌شود که باید برائت جاری کرد. تمسک به عام در شبهه مصداقیه جایز نیست.

درنتیجه دیدگاه صاحب حدائق رحمه‌الله که مطلق کمک به ظالم را حرام می‌داند، از روایات استفاده نمی‌شود.

اینکه مطلقا به ظالم کمک نشود خوب است اما اگر کسی در مباحات به او کمک کرد که اعوان ظلمه نبود، کار حرامی مرتکب شده است؟ اگر شما به زن بی‌حجابی نان فروختید، آیا جنایت کرده یا کار حرامی کرده‌اید؟

امام صادق علیه‌السلام درباره آیه 113 سوره هود فرمود: مصداق رکون به ظالم، فردی است که نزد سلطان برود و دوست داشته باشد که زنده باشد تا دستش را در کیسه کند و چیزی به او بدهد.

کسی که دوست دارد ظالم باقی باشد، دوست دارد که معصیت خداوند محقق شود. خداوند برای هلاکت ظالمان، خود را حمد نموده است.

در فضای مجازی نیز اگر کاری کنید یا سخنی بگویید که تقویت ظالم باشد، جزء اعوان ظلمه خواهید بود.

ما در جای خود ثابت کرده‌ایم که معاونت ظالم حرام است؛ پس «صُحْبَةَ الْعَاصِينَ» را باید به‌گونه‌ای معنا کرد که جنبه حرام داشته باشد.