درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

در روز قیامت منادی صدا می‌زند:‌ ظالمان و یاری‌دهندگان آنان کجایند؛ کسانی که دواتی برای آنان لیقه کردند، سر کیسه‌ای برایشان بستند یا قلمی را برایشان آماده کردند؛ پس با آن ظالمان، محشور می‌شوند.

پرسش ما این است که آیا این روایت درباره کمک به ظالم در مباحات است؟ همه قبول دارند که اگر عنوان اعوان ظلمه صدق کند، کار حرامی مرتکب شده و جایگاهش در جهنم است اما اینکه در مباحات نیز عنوان اعوان ظلمه صدق کند، محل بحث است. برداشت از این فراض که « مَنْ لاط [لَاقَ‌] لَهُمْ دَوَاةً ... مَدَّ لَهُمْ مرة [مَدَّةَ] قَلَمٍ» آیا این است که دوات و قلم را آماده می‌کند تا ظالم حکم ظالمانه‌ای بدهد یا اینکه دستور مباحی بدهد؟ تفاوت ما با صاحب حدائق در این است که ما معتقدیم اگر آب به دست ظالم می‌دهد که کمک به ظلم نیست اما اگر مرکّب برای او آماده می‌کند که ظلم کند، کمک به ظالم است.

عنوان «ظالم» و «ظلمه» مشتق است و خوانده‌ایم که «المشتق حقیقة في المتبلس بالمبدأ في الحال». ضارب کسی است که اکنون مشغول به زدن است و ظالم کسی است که اکنون مشغول به ظلم است نه اینکه قبلا ظلم کرده یا در آینده ظلم خواهد کرد. اگر مشغول به ظلم باشد حتی اگر به او آب بدهید نیز جزء اعوان ظلمه خواهید بود؛ زیرا درحالی‌که ظلم می‌کند به او کمک می‌کنید و اگر شمشیر به او بدهید، درجه بالاتری از اعانه است.

بحث ما در مباحاتی است که ظالم، مشغول به ظلم نیست؛ مثلا ده روز است که ظلم نکرده و شما به او آبی بدهید که عنوان اعوان ظلمه بر آن صدق نمی‌کند، وگرنه اگر اعوان ظلمه صدق کند، ما نیز می‌پذیریم که حرام است. مواردی که در روایات وجود دارد نیز ظهور در کارهایی است که ارتباط با ظلم دارد نه اینکه خیاط برای خانواده ظالم، لباس بدوزد. پس معنای روایت این است که دوات و قلم ظالم متلبس به ظلم را آماده کند.

کسی که به‌سوی ظالمی برود تا او را یاری کند درحالی‌که می‌داند ظالم است، از اسلام خارج شده است.

«مَنْ مَشَى إِلَى ظَالِمٍ» یعنی شما به سوی ظالم حرکت می‌کنید تا در کنار او قرار بگیرید نه اینکه نانوا هستید و ظالم یا نوکر او بیاید و نان بخرد.

«لِيُعِينَهُ» رفتن نزد ظالم با هدف کمک به او است.

هنگامی که در روز قیامت منادی صدا کند: کجایند ظالمان، یاری‌دهنگان ظالمان و شبیه به ظالمان؟ حتی کسی که برای آن‌ها قلمی را تیز کرده و در دواتشان لیقه قرار داده است. همه آن‌ها را در تابوتی از آهن جمع می‌کنند و سپس به جهنّم پرتاب می‌کنند.

گاهی خود شخص به‌سمت ظالم می‌رود تا او را یاری کند که عنوان اعوان ظلمه بر او صدق می‌کند و کارش حرام است اما آیا در مواردی مانند نانوا که به همه نان می‌فروشد و به ظالم نیز نان می‌فروشد و عنوان اعوان ظلمه عرفا بر او صدق نمی‌کند نیز کار حرامی است؟ از زمان معصومین علیهم‌السلام تا همین اواخر و همین اکنون در بسیاری از کشورها، حکومت جور وجود داشته و دارد و بسیاری از افراد که پست‌های حکومتی دارند، به حکومت جور کمک می‌کنند، آیا انسان مؤمن متدین می‌تواند نانوایی داشته باشد و به یکی از این‌ها نان نفروشد؟

مرحوم شهیدی می‌گوید: «قوله علیه‌ السلام: «حتّى من بری لهم قلماً‌» عطف على أعوان الظلمة لبيان عموم النداء لتمام أعوان الظلمة حتّى الأدنى منهم ممّن بري لهم قلماً و نحته و لاق لهم دواةً، أي جعل للدواة ليقةً و أصلح مدادها‌».[10]

همه مثال‌هایی که در روایات بیان شده، مانند آماده‌سازی قلم و دوات، از جهت ظلم است و حیثیت ظلم در آن لحاظ شده است؛ یعنی ظالم در مسیر ظلم است و شما به او کمک کنید؛ هرچند ظلم کمی باشد. ظالم مشتق است، یعنی متلبس و مشغول به ظلم است.