درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

در این درس، ما صحبتی درباره مردمی که در اسرائیل زندگی می‌کنند داشتیم که این‌ها معاونت بر ظلم دارند. برداشت‌هایی درباره این سخن شد که برخی اعتراض کردند و برخی تأیید کردند. برخی اعتراض کردند که زن‌ و بچه‌ها چه گناهی کرده‌اند که باید کشته شوند؟ منظور ما این نبود بلکه مرادمان این بود که اسرائیل، ظلم است و پایه آن بر اساس ظلم بنا شده؛ زیرا خانه و زمین‌های مردم را گرفتند و خودشان را کشتند. چون تعدادشان کم بود، از یهودیان دیگر نیز دعوت کردند که بیایند در آن سرزمین زندگی کنند. بقای ظلم به این بود که این افراد از سراسر دنیا به آن‌جا بروند و بمانند. این کار کمک به ظلم است. همان‌گونه که ظلم عقلا قبیح و محکوم است کمک به ظلم نیز قبیح است؛ همه یهودیانی که به سرزمین‌های اشغالی رفتند در ظلم شریک هستند و جنایت را انجام داده‌اند.

اگر بر گناهی وعده آتش داده شده باشد، دلالت می‌کند که از گناهان کبیره است. سند روایت صحیح است و دلالت روایت برای مدعای کبیره‌بودن خوب است. اگر کسی عنوان اعوان ظلمه بر او صدق کند، گناه کبیره مرتکب شده است اما اعوان ظلمه بر بچه صدق نمی‌کند بلکه پدر و مادر او که به اسرائیل کمک کرده‌اند، از اعوان ظلمه هستند.

مأمون از امام رضا علیه‌السلام درخواست کرد که خلاصه ایمان را بیان کند. امام علیه السلام نوشت: ایمان ادای امانت و دوری از ارتکاب همه گناهان کبیره است (که ازجمله آن) کمک به ظالمان و تکیه بر آنان است.

این روایت به‌صراحت کمک به ظالم را از گناهان کبیره معرفی کرده است.

اعانه ظالم در ظلم به‌یقین حرام است و همه پذیرفته‌اند اما مهم‌ترین مسأله این باب، کمک به ظالم در ارتکاب مباحات است که چند دیدگاه درباره آن وجود دارد.

اکثر فقها معتقدند که کمک به ظالم در ارتکاب مباحات، جایز است. به نظر ما نیز کمک به ظالم در مباحات جایز است مگر این‌که عنوان اعوان ظلمه بر آن صدق کند. اگر مباحی است که با ارتکاب اعوان ظلمه صدق نمی‌کند، مثلا دکان دارد که به همه جنس می‌فروشد و یکی از مشتری‌ها نیز ظالم است، یا نانوا که به همه نان می‌فروشد و ظالم نیز می‌خرد، این کار جایز است. اگر اعوان ظلمه صدق کند، مثلا معمار سلطان جائر است و همیشه برای او بنّایی می‌کند، یا تنها برای او خیاطی می‌کند، این کار حرام است؛ هرچند که کاری که انجام می‌دهد، فی‌نفسه مباح است.

محقق خویی رحمه‌الله می‌گوید: «إعانة الظالمين في غير جهة ظلمهم بالأمور السائغة؛ كالبناية و الخبازة و نحوهما، فلا بأس بها؛ سواء أكان ذلك مع الأجرة أم بدونها».[8] کمک به ظالمان در غیر از ظلم که کارهای جایزی است مانند بنّایی، نانوایی و مانند آن‌ها، اشکالی ندارد؛ خواه با مزد یا بدون مزد باشد.

به نظر ما اگر بنّا یا نانوای سلطان جائر بر او صدق کند، اعوان ظلمه محسوب می‌شود و کارش حرام است اما اگر این کار را برای همه انجام می‌دهد و یکی از مشتری‌هایش نیز سلطان است، اشکالی ندارد.

محقق سبزواری رحمه‌الله می‌گوید: «و الإعانة لهم فی المباحات ... فمقتضی الأصل الإباحة بعد عدم الدلیل علی الحرمة. و الحاصل حیثیة الظلم حیثیة تعلیلیة تدور الحرمة مدار ثبوتها وجودا و عدما».[9]

«وجودا و عدما» یعنی اگر ظلم باشد حرام است وگرنه جایز است.

آیت الله مکارم می‌گوید: «إذا كان المراد مجرّد إصلاح أمر مباح أو راجح فلا [یحرم]. و كذا إذا كان في المقدّمات البعيدة بحيث لا تعدّ إعانةً عرفاً. و كذا إذا كان بمقدّمة مشتركة بين المباح و الحرام ما لم يعلم بصرفه خاصّةً في الحرام».[10] اگر کمک به ظالم در کاری است که صرفاً مباح یا راجح است اشکالی ندارد؛ همچنین اگر کمک به ظالم در ظلم در مقدمات بعید و دور باشد به‌گونه‌ای که عرف آن را اعانه نداند، اشکالی ندارد. اگر مقدمه‌ای است که مشترک میان مباح و حرام است و نمی‌داند که ظالم می‌خواهد در حلال استفاده کند یا حرام، بازهم اشکالی ندارد.

همه فقها گفته‌اند که کمک به ظالم در ارتکاب مباح، اشکالی ندارد.

«کل شیء لك حلال حتی تعلم أنه حرام» هرچیزی حلال است مگر این‌که دلیل بر حرمت وجود داشته باشد. [12] اطلاق ادله نیز می‌گوید که نباید در ظلم شریک شد اما اگر چیز مباحی باشد ظلم نیست تا حرام باشد.

محقق سبزواری رحمه‌الله می‌گوید: «مقتضى الأصل الإباحة بعد عدم الدليل على الحرمة».[13]

آیت‌الله مکارم می‌گوید: «لا دليل على الحرمة وفقا للأصول و القواعد».[14] آیت‌الله مکارم نیز معتقد است تا هنگامی که عنوان «اعوان ظلمه» بر آن صدق نکند، اشکالی ندارد.

از زمان پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله مردم سراسر دنیا در حکومت‌های جور زندگی می‌کنند و چاره‌ای ندارند مگر این‌که با حکومت‌ها زندگی کنند و با آن‌ها خریدوفروش داشته باشند. این سیره مستمره در میان مردم بوده است و کسی منع نکرده که نباید در مباحات به آن‌ها کمک کنید. تنها کسانی که در دستگاه حکومتی مشغول به کار می‌شدند، علما به آن‌ها می‌گفتند که مراقب باشید که کار حرامی مرتکب نشوید. در داستان «علی بن یقطین» نیز امام علیه‌السلام به او اجازه داد تا در دستگاه حکومت باشد اما کارهای خیر و مباح انجام دهد.

البته مسأله حکومت جائر مقداری متفاوت است و در روایات بود که حتی نباید دوست داشته باشیم که حکومت جور باقی باشد.

برخی معتقدند که باید احتیاط کرد و حتی در مباحات نیز به ظالم کمک نکرد. «و أمّا ما لا يحرم كالخياطة و غيرها فالظاهر جوازه، لكنّ الأحوط الاحتراز عنه».[16]

تنها کسی که کمک به ظالم را مطلقا حتی در مباحات را نیز حرام می‌داند، صاحب حدائق مرحوم بحرانی است.[17]

درحالی‌که اکثر فقها خلاف این را می‌گویند اما برداشت ایشان از روایات، حرمت مطلق اعانه است.