درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌موضوع: معونة الظالمین/ مصداق ظالم/ حکم تکلیفی معونة الظالمین

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم فقه درباره حرمت معونة الظالمین بود که یکی از گناهان بزرگ و مکاسب محرمه است. این عنوان سه بخش دارد:

    1. معونة الظالمین في ما یحرم؛

    2. معونة الظالمین في ما یظلم؛

    3. معونة الظالمین في غیر المحرمات.

از شما به‌عنوان مرجع تقلید می‌پرسند که کدام قسم از این‌ها حرام است. گاهی ظالم می‌خواهد کار حرامی مرتکب شود و شما به او کمک می‌کنید. گاهی می‌خواهد به کسی ظلم کند و شما به او کمک می‌کنید. گاهی می‌خواهد کار واجب، مستحب یا مباحی را انجام می‌دهد و شما به او کمک می‌کنید.

ادله حرمت:

دلیل اول:‌آیات:

آیه اول

آیه ﴿وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ﴾[1] چه استفاده‌ای می‌کنید؟ به کسانی که ظالم هستند، رکون نکنید. براساس این آیه، رکون به ظالم حرام است. آتش جهنم برای کسانی است رکون به ظالم داشته باشند.

در معنای رکون به ظالم، سه معنا وجود دارد:

    1. المیل القلبي الی الظالم؛ برخی از مفسران و عالمان، این‌گونه معنا کرده‌اند که میل قلبی به ظالم نداشته باشید.

    2. المیل القلبي مع الاعتماد علی الظالم؛ میل قلبی به او نداشته باشید و به او اعتماد و تکیه نکنید.

    3. المیل الخارجي الظاهری الی الظالم؛ در ظاهر به‌گونه‌ای رفتار نکنید که گفته شود از دوستان ظالم هستید. کاری به اعتقاد و میل قلبی نداریم اما در جامعه نباید رفتاری شود که گفته شود از دوستان ظالم و از اعوان ظلمه هستید. در قلب ممکن است با او دشمن باشید و به او فحش بدهید اما در ظاهر در اطراف او می‌چرخید؛ لذا مردم می‌گویند که او را دوست دارید.

اگر صرف میل قلبی لحاظ شود، در بسیاری از موارد ممکن است میل قلبی نباشد. مثلا اطراف ظالم می‌چرخد تا به پول یا مقام برسد اما ته دلش به او فحش می‌دهد.

اگر معنای دوم (میل قلبی همراه اعتماد) ملاک باشد در مورد اعانه بر حرام، ممکن است میل قلبی و اعتماد نباشد بلکه برای پول و مقام به او میل و اعتماد دارد.

اگر معنای سوم (میل ظاهری) ملاک باشد، معنای درستی است؛ یعنی در ظاهر به دنبال ظالم نباشید. اعوان ظلمه معنایی عرفی است که کاری به قلب ندارد. هرچند در قلب میل نداشته باشد اما برداشت عرف و مردم این است که علاقه به او دارد. براساس این معنا، معاونت بر حرام و ظلم، حرام می‌شود. اما در حرمت کمک به ظالم در کارهایی که گناه و ظلم نیست بلکه از امور غیرحرام است، تردید وجود دارد. مثلا ظالم قصد ساخت خانه دارد و کسی در بنّایی، آهنگری یا ... به او کمک می‌کند. آیا بر چنین شخصی اعوان ظلمه صدق می‌کند؟ اگر به او اعنوان ظلمه گفته شود، حرام است و اگر عنوان صدق نکند، حرام نیست. در میل قلبی ظاهری یا همراه اعتماد، در بسیاری از موارد آن، عنوان اعوان ظلمه صدق نمی‌کند اما در جایی که میل ظاهری وجود دارد، هرچند میل قلبی به ظالم نداشته باشد، مردم او را از دوستان و نزدیکان ظالم می‌دانند در این صورت، کمک به ظالم در حرام، کمک به ظلم او و کمک در برخی اعمال غیرحرام به ظالم، حرام می‌شود. وقتی زیاد در اطراف ظالم باشد، مردم او را نوکر ظالم می‌دانند و از کسانی می‌دانند که همیشه با او ارتباط دارد؛ هرچند در مباحات باشد.

براساس آنچه گفته شد، بیان علما نیز مختلف است. برخی گفته‌اند میل قلبی، رکون به ظالم است و وقتی میل قلبی رکون باشد، میل ظاهری ‌به‌طریق اولی حرام است.

محقق خویی رحمه‌الله معتقد است: معاونت بر ظلم بالاتر از میل قلبی به ظالم است؛ وقتی میل قلبی حرام باشد، به‌طریق اولی معاونت نیز حرام است. «إنّ الركون المحرّم هو الميل إليهم، فيدلّ على حرمة إعانتهم بطريق الأولويّة أو المراد من الركون المحرّم هو الدخول معهم في ظلمهم».[2] محقق خویی که اعانه بر اثم را حرام نمی‌داند، اعانه بر ظلم را حرام می‌داند.

آیت الله مکارم شیرازی می‌گوید: «إنّها دليل على المطلوب بطريق أولى لو لم يكن الركون عامّاً شاملاً لمطلق الإعانة».[3]

آیت الله سبحانی می‌گوید: «إنّ الركون إمّا بمعنى الميل أو الاعتماد مع الميل و الحبّ، فإذا كان الركون بهذا المعنى محرّماً، فمعونتهم في مظالمهم محرّم بطريق أولى».[4]

دلالت آیه بر «في مایحرم» و «في مایظلم» تمام است اما دلالت آن بر حرمت اعمال غیرحرام، مورد تردیدی است.