درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: معونة الظالمین/ مصداق ظالم/ حکم تکلیفی معونة الظالمین

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم فقه درباره حرمت معونة الظالمین بود. یکی از گناهان بزرگی که مرحوم شیخ انصاری در مکاسب محرمه بیان کرده «معونة الظالمین» است.

حکم تکلیفی معونة الظالمین

توجه کنید که «معونة الظالمین في ما یحرم»، «معونة الظالمین في الظلم» یا «معونة الظالمین في المباحات». گاهی به ظالم در کار حرامی کمک می‌شود؛ ظالم می‌خواهد کار حرامی مرتکب شود و شما به او کمک می‌کنید. صورت دوم، کمک به ظالم در ظلم است؛ می‌خواهد به کسی ظلم کند و شما به او کمک می‌کنید. صورت سوم، کمک به ظالم در مباحات است؛‌ مثلا می‌خواهد غذا بخورد، آب بنوشد، مسجد بسازد، حج برود یا ...، شما به او کمک می‌کنید. پرسش این است که معونة الظالمین در کدام قسم حرام است؟ آیا قسم حلال دارد یا همه اقسام آن حرام است؟

اگر ظالم می‌خواهد کار حرامی مانند شرب خمر مرتکب شود و شما به او کمک کند، «اعانة علی الاثم» گفته می‌شود. اگر بخواهد بر سر کسی بکوبد و شما به او چوب بدهید، این «اعانة علی الظلم» است. گاهی هم ممکن است که قصد رفتن به حج یا ساخت خانه دارد و شما به او کمک می‌کنید.

در این بحث خلطی صورت گرفته است. درباره حکم «اعانة علی الاثم» اختلاف وجود دارد؛‌ برخی از فقها مانند محقق خویی رحمه‌الله آن را حرام نمی‌دانند بلکه تعاون بر اثم را حرام می‌دانند که هر دو به‌شراکت کار حرامی را انجام می‌دهند. اکثر علما «اعانة علی الاثم» را حرام می‌دانند. اما در بحث اعانه بر ظلم همه علما حتی محقق خویی رحمه‌الله نیز آن را حرام می‌دانند. نباید این دو عنوان را باهم خلط نمود.

براساس این، تعابیر علما نیز در این بحث متفاوت است. برخی تعبیر «بما یحرم» کرده‌اند:

محقق حلی رحمه‌الله می‌گوید: «ما هو محرم في نفسه ك‌...معونة الظالمين بما يحرم».[1]

شیخ مفید رحمه‌الله می‌گوید: «معونة الظالمين على ما نهى الله عنه حرام».[2]

برخی از علما تعبیر به «معونة علی الظلم» کرده‌اند:

علامه حلی رحمه‌الله می‌گوید: «تحرم معونة الظالمين على الظلم».[3]

برخی از فقها هر دو عنوان را حرام دانسته‌اند:

محقق نراقی رحمه‌الله می‌گوید: «معونة الظالمين في ظلمهم‌، بل في مطلق الحرام».[4]

آیت‌الله مکارم شیرازی حفظه‌الله می‌گوید: «والظاهر أنّ المراد منهما واحد».[5] از دیدگاه ایشان، هر دو تعبیر یک چیز است اما به نظر ما این سخن درست نیست و این دو تعبیر متفاوت هستند و مقصود یکی نیست. گاهی در شرب خمر به ظالم کمک می‌شود و گاهی در ظلم به دیگری به او کمک می‌شود. اولی را برخی حلال و برخی حرام می‌دانند اما دومی را همه حرام می‌دانند.

کسانی که اعانه بر اثم را حرام می‌دانند، اعانه بر ظلم را به‌طریق اولی حرام می‌دانند.

آنچه گفته شد، حرمت در اثم و ظلم بود اما حکم اعانه در مباحات چیست؟ اگر ظالم بخواهد خانه یا مسجدی بسازد و از شما بخواهد که در ساخت آن به او کمک کنید و دستمزد بگیرید، آیا به او کمک می‌کنید؟ کار او اکنون حرام نیست آیا بازهم حرام است؟

برخی از فقها نظرشان این است: اگر کسی عنوان ظالم به او اطلاق شد، یعنی بارها مرتکب ظلم شده است، باید از این عنوان، تنفّر داشته باشیم و از او دوری کنیم؛ دراین‌صورت، هرکاری که بخواهد انجام دهد، چه حرام، ظلم یا مباح باشد، نباید به او کمک کرد، هرچند بخواهد مسجد بسازد. باید تنفّر خود را از او اظهار کرد و نشان داد. حیثیت ظلم باعث می شود که از او دوری کنیم، حتی در مباحات، مستحبات یا واجبات. از روایات برداشت می‌شود که ظالم باید نابود شود و باقی نماند. اگر دوست دارید که یک لحظه ظالم زنده بماند، حرام است و با او محشور می‌شوید؛ حتی اگر به او کمک نکنید.

مرحوم کاشف الغطاء تعبیر می‌کند: «أعداد الملابس لجندهم أو جمع الأطعمة لعساكرهم»؛[6] حق ندارید برای لشکریان ظالم، لباس بدوزید یا این‌که به آن‌ها غذا بدهید. چون ظالم است نباید هیچ کمکی به او کرد تا دست از ظلمش بردارد. یکی از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر همین کار است. اگر مردم به ظالم کمک نکنند، نمی‌تواند بقاء داشته باشد. امام صادق علیه‌السلام فرمود: «لو لا أنّ بنی أمیّه وجدوا لهم من یکتب و یجبی لهم الفی ء و یقاتل عنهم و یشهد جماعتهم لما سلبونا حقّنا»[7] اگر این‌ها دوروبر بنی‌امیّه نبودند و کمکشان نمی‌کردند، نمی‌توانستند حکومت کنند و جنایت کنند.

این دیدگاهی انقلابی است که شما انقلابی‌ها باید به آن فکر کنید، پای آن بایستید و به آن عمل کنید. ظلم یک طرف است و حتی کسانی که انحراف دارند و به انقلاب ضربه می‌زنند هم باید از آن‌ها دوری کرد. آیا می‌توان به این‌ها نزدیک شد، با آن‌ها رفت‌وآمد کرد یا در مجالس روضه آنان شرکت کرد؟ ملا و باسواد است و درس می‌دهد اما مخالف جریانات انقلابی است آیا می‌توانیم در درسش شرکت کنیم و او را تقویت کنیم؟ ما وظیفه داریم که حق را تقویت کنیم نه باطل را! با شرکت در مجالس این افراد، تقویت باطل تحقق می‌یابد. ﴿وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ﴾[8] معنایش همین است؛ ترکنوا را به معنای میل دانسته‌اند که شامل علاقه ظاهری و باطنی می‌شود.