درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: مدح و ذم نابجا /مدح نابجا/ مدح کسی که مستحق مدح نیست

خلاصه جلسه گذشته: بحث در علم فقه درباره «مدح من یستحق الذم» است. یکی از مسائلی که جامعه کنونی ما به آن مبتلا است، مدح کسی است که لایق مذمت است. گاهی در مجلس شورای اسلامی دیده می‌شود که وکلای مجلس، وزیری را استیضاح می‌کنند. برخی بدی او را می‌گویند و برخی از او تعریف می‌کنند. وظیفه شرعی شما به‌عنوان نماینده مردم در مجلس چیست؟ چگونه باید سخن بگویید؟ از چه وزیر یا رئیس‌جمهوری باید تعریف کنید؟ ملاک و قانون سخن‌گفتن نماینده مجلس چیست؟

انواع انسان‌ها

انسان‌ها نسبت به داشتن صفات خوب یا بد، سه گروه هستند:

گروه اول: برخی از افراد مستحق مذمت هستند؛ زیرا انسان‌های خبیث و ظالمی هستند و وقتی تمام جوانب آن‌ها را نگاه کنی، بد مطلق هستند. کسی که همه‌ چیزش خوب است را «من یستحق المدح» گویند.

گروه دوم: برخی از افراد خوب مطلق هستند؛ وقتی تمام جوانبشان را نگاه کنی، خوب است. کسی که همه چیزش بد است را «من یستحق الذّم» گویند.

گروه سوم: برخی از افراد ذووجهین هستند؛ یعنی در برخی جهات خوب و در برخی از جهات، معایبی دارند. به این‌ افراد نمی‌توان گفت که کاملا خوب یا کاملا بد هستند.

تعریف و تمجید از گروه اول که مستحق مدح است، اشکالی ندارد و حکم، روشن است. گروه دوم که مستحق ذم است را باید مذمت کرد و تعریف از او اشکال دارد. کسی ذووجهین است را می‌توان از جهتی که مستحق مدح است، از او تعریف کرد و از معایب چیزی نگفت؛ مثلا از آن جهت که اقتصاددان خوبی است او را تأیید و تمجید می‌کند اما درباره معایب او سکوت می‌کند. همچنین اگر معایبی دارد و ناچار است که اشکال او را بیان کند، مذمت او از جهتی که مستحق ذم است اشکالی ندارد و درباره خوبی‌های او سکوت می‌کند.

اصول سخن جایز

در همه این صورت‌ها باید چند اصل مورد توجه قرار گیرد:

اصل اول: نباید دروغ گفت. در سخنانی که درباره دیگری گفته می‌شود، نباید کذب و خلاف واقع بیان شود.

اصل دوم: سخنانی که گفته می‌شود، نباید منجر به تقویت ظالم شود؛ زیرا تقویت انسان ظالم، حرام است.

اصل سوم: در این سخنان نباید تضعیف مظلوم باشد. ممکن است سخنی، تقویت ظالم نباشد اما باعث تضعیف مظلوم شود.

اصل چهارم: سخنان بیان‌شده نباید «اغراء به جهل» باشد. دروغ نمی‌گوید اما به‌گونه‌ای سخن می‌گوید که دیگران گمان می‌کنند که همه چیز این فرد، خوب است. یکی از محاسن او را به‌گونه‌ای بیان می‌کند که مخاطبان گمان می‌کنند این فرد، عیبی ندارد و به او رأی اعتماد می‌دهند.

با رعایت این چهار شرط، سخنرانی درباره دیگری و تعریف از او شرعی می‌شود. مبالغه هم حد و حدودی دارد که باید آن را رعایت کرد.

محل بحث ما «ذم من یستحق المدح » است. آیا این عمل جایز است؟ انسان‌ها معمولا ذووجهین هستند؛‌ این‌گونه نیست که همه جهات کسی بدی باشد. کم پیدا می‌شود کسی که همه‌اش خوبی یا بدی باشد بلکه مقداری خوبی و مقداری بدی دارند. موضوع بحث «ذم مَن یستحق المدح مِن الوجه الذی یستحق المدح» است. قوت و خوبی کسی به‌عنوان ضعف و بدی او بیان شود. مثلا شجاعت دارد اما گفته‌ می‌شود که ترسو است یا سخاوت دارد اما گفته شود که بخیل است. این سخن از جهت کذب و دروغ‌بودن، حرام است. علت این‌که آن را جدای از کذب و در عنوان جدایی بیان کرده‌اند برای این است که آزار و ایذاء زیادی است و دو عنوان دروغ و ایذاء، جمع شده است. گاهی کسی دروغ می‌گوید اما دیگری را ایذاء نمی‌کند اما گاهی دروغی است که با ایذاء همراه است. گاهی به کسی صفت خوبی را نسبت می‌دهند که در او نیست و او خوشحال می‌شود، این صورت، کذب است اما ایذاء نیست. گاهی کسی را مذمت می‌کنند و او ناراحت نمی‌شود اما گاهی او را مذمت می‌کنند و اعتبار او را از بین می‌برند که در این صورت، ایذاء وجود دارد.

بنابراین یکی از محرمات الهی این است که شخص مستحق مدح را مذمت کنند. دلیل آن نیز همان ادلّه سابقی است که در جلسات گذشته بیان شد که شامل اجماع، تقویت ظالم، تضعیف مظلوم، کذب و اغراء به جهل می‌شود.

علامه حلی رحمه‌الله می‌گوید: «یحرم ... مدح من يستحقّ الذمّ ... بلا خلاف في ذلك كلّه».[1]

صاحب جواهر رحمه‌الله، دلیل اغراء به جهل را بیان کرده است.[2]

مستثنیات حرمت

مرحوم کاشف الغطاء، مواردی را بیان می‌کند که از حرمت مدح مستحق ذم استثنا شده است. این موارد شامل اکراه و اضطرار است که شخص اگر مدح و تعریف نکند، مال، جان یا آبرویش در خطر است.[3] گاهی ائمه علیهم‌السلام از روی تقیه و برای حفظ جان اصحابشان، از آن‌ها بدگویی می‌کردند یا آن‌ها را تکذیب می‌کردند تا حکومت به آن‌ها کاری نداشته باشد. گاهی مصلحت اقتضا می‌کند که کسی را تکذیب کنید یا از او تعریف کنید.

مدح کسی مستحق مدح نیست

«مدح من لایستحق المدح» اگر از کسی که لایق مدح نیست، تعریف و تمجید شود، جایز است؟ اگر مسلمان است و از تعریف می‌کنید، دلیل بر جواز نمی‌تواند باشد؛ زیرا اگر صفتی را درباره او می‌گویید که در او وجود ندارد، دروغ است و حرام. اگر تقویت ظالم، تضعیف مظلوم یا اغراء به جهل باشد نیز حرام است. بسیاری از مشکلات جامعه ما ناشی از همین است که زبان خود را کنترل نمی‌کنیم و مدح و ذمّ نابجا می‌شود. با این کار، مسئولینی را بر سر کار می‌آورند که لایق آن مقام نیستند. شارع مقدس، تأکید بسیاری دارد که تعریف یا مذمت نابجا نداشته باشیم.