درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: لهو/حکم تکلیفی لهو/ حکم به‌گوش‌رسیدن (سماع) موسیقی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در علم فقه درباره حرمت گوش‌کردن موسیقی بود که گفته شد مانند نواختن موسیقی حرام است.

حکم سماع موسیقی:

تفاوت سماع و استماع

یکی از نکاتی که درباره استماع گفته شده، «تفهیم المعنی» است؛ گاهی انسان به چیزی گوش می‌دهد و توجه می‌کند که چه می‌خوانند و محتوای آن چیست. موسیقی نیز زبانی دارد که چیزی را بیان می‌کند، کسانی که علم آن را دارند می‌دانند که چه می‌گوید و از چه شعری حکایت دارد. در سماع، موسیقی به گوش انسان می‌رسد اما توجه به محتوای آن ندارد.

نکته دوم این است که شخص قصد دارد؛ قصد می‌کند که به آن موسیقی گوش دهد. اگر از او پرسیده شود، می‌گوید که به موسیقی گوش می‌دهد اما در سماع مثلا با شما صحبت می‌کند و موسیقی نیز به گوش او می‌رسد اما قصد آن را ندارد.

نکته مهم در تفاوت این دو این است که فهم عرف چیست؟ عرف تشخیص بدهد کجا گوش کردن و کجا به‌گوش‌رسیدن است.

برای فهم تفاوت، چند مثال بیان می‌شود:

مثال اول: از راه دور صدای موسیقی می‌آید و شما می‌توانید دورتر شوید یا پنبه در گوش خود بگذارید که صدا را نشنوید، تکلیف شما دراین‌باره چیست؟ برخی از فقها مانند مرحوم نراقی[1] معتقدند که وظیفه ندارد کاری کند که صدا به گوش او نرسد. کسانی که سماع را حرام نمی‌دانند، معتقدند که نیازی نیست کاری کند که موسیقی به گوشش نرسد تا اصلا نشنود.

مثال دوم: قصد دارید به مقصدی برسید و می‌توانید از دو مسیر بروید که یکی در آن صدای موسیقی شنیده می‌شود و دیگری صدای موسیقی ندارد. اگر از مسیری که موسیقی دارد بروید، آیا حرام است؟ آیت‌الله گلپایگانی رحمه‌الله انتخاب مسیر دارای موسیقی را حرام می‌داند اما مشهور معتقد است که شما به دنبال موسیقی نیستید و مقصد برای شما مهم است؛ پس از هر کدام که بخواهید می‌توانید بروید.

مثال سوم: شما را به مجلسی دعوت کرده‌اند و پس‌از رفتن به آنجا موسیقی می‌نوازند. شما می‌توانید مجلس را ترک کنید یا به احترام صاحب مجلس، مقداری بنشینید. آیا نشستن در مجلس جایز است؟ آیت‌الله گلپایگانی رحمه‌الله و برخی از فقها معتقدند که باید مجلس را ترک کنید و نشستن در آن مجلس حرام است اما عده‌ای می‌گویند که شما قصد استماع ندارید و به احترام صاحب مجلس شرکت کرده‌اید؛ پس اشکالی ندارد.

مشهور فقها معتقدند که سماع اشکالی ندارد اما استماع حرام است.

یکی از مشکلات تشخیص سماع از استماع است؛ زیرا ممکن است کسی خودش را قانع کند که من گوش نمی‌دهم اما عملا گوش می‌دهد؛ ازاین‌رو علمایی مانند آیت‌الله گلپایگانی رحمه‌الله در این موارد احتیاط کرده‌اند و آن را راه نجات دانسته‌اند.

مقام معظم رهبری می‌گوید: «حكم سماع الغناء أو الموسيقى اللهوية ليس كحكم الاستماع، إلّا في بعض الموارد التي يعدّ فيها السماع استماعاً في نظر العرف».[2]

حکم سماع از دیدگاه مقام معظم رهبری مانند حکم حرمت استماع نیست. اگر انسان شک کند که عملش سماع است یا استماع،‌ حکم جواز است اما اگر عرف آن عمل را استماع بداند، حرام است.

مرحوم نراقی و برخی از فقها گفته‌اند: آنچه در روایات حرام است، اشتغال به ملاهی است و سماع موسیقی، اشتغال به ملاهی نیست اما شامل استماع موسیقی می‌شود. کسی که از راهی می‌گذرد و در مسیر، صدای موسیقی می‌آید،‌ استماع موسیقی و اشتغال به ملاهی صدق نمی‌کند. اگر در مجلسی است که موسیقی می‌نوازند، وظیفه دارد که نهی از منکر کند اما اگر توجه نکردند، برخی از فقها رفتن از مجلس را واجب نمی‌دانند؛ زیرا سماع است. در اینجا عرف معیار که با نشستن او در مجلس آیا استماع محقق است یا نه. انسان می‌تواند در مجلس بنشیند اما کاری کند که توجهی به موسیقی نداشته باشد.

حکم موسیقی در مجلس ختنه و عروسی

روایاتی وجود دارد که موسیقی در مجالس شادی مانند ختنه و عروسی را از حرمت، استثنای کرده است؛ ‌ازاین‌رو برخی از فقها این دو را استشنا کرده‌اند.

در جلسه آینده این روایات بررسی می‌شود.