درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: لهو/حکم تکلیفی لهو/ تأثیر قصد در جواز

خلاصه جلسه گذشته: بحث در علم فقه درباره روایاتی بود که از آن‌ها برای حرمت مطلق استعمال آلات لهو استفاده شده بود. امروز نیز دو روایت دیگر به‌عنوان مؤید این دیدگاه، بررسی می‌کنیم.

روایت سوم: «من أبقى في بيته طنبوراً أو عوداً أو شيئاً من الملاهي من المِعْزَفَة و الشطرنج وأشباهه ـ أربعين يوماً ـ فقد باء بغضب من الله، فإن مات ـ في أربعين ـ مات فاجراً فاسقاً، مأواه النار وبئس المصير».[1]

روایت سند ندارد و از این جهت، ضعیف است. از جهت دلالت نیز ضعیف است؛ زیرا اگر چهل روز آلات موسیقی را در خانه خود نگه‌دارد، غضب خداوند شامل حال او می‌شود اما اگر یک روز باشد، بر اساس این روایت، معلوم نیست که غضب خداوند را در پی داشته باشد. از روایت معلوم می‌شود، کسانی که شغل و درآمدشان از این راه است دچار غضب می‌شوند. مجلس آنان، مجلس فسق و فجور است نه این‌که برای مدت کوتاهی به آلت موسیقی دست بزند، دچار غضب شود.

اشکال دیگر این است که آیا باید آلات موسیقی و آلات قمار، باهم در خانه باشد یا وجود یکی از آن‌ها نیز برای استحقاق غضب، کافی است؛ زیرا آلات موسیقی و آلات قمار با واو عطف به هم متصل شده‌اند.

با وجود سند و دلالت ضعیف، روایت نمی‌تواند دلیل یا مؤید حرمت مطلق استعمال موسیقی باشد.

روایت چهارم: عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام ‌ فِي قَوْلِهِ- تَعَالَى‌: ﴿إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ، فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾‌[2] قَالَ: «... أَمَّا الْمَيْسِرُ فَالنَّرْدُ وَ الشِّطْرَنْجُ وَ كُلُّ قِمَارٍ مَيْسِرٌ وَ أَمَّا الْأَنْصَابُ، فَالْأَوْثَانُ الَّتِي كَانَتْ تَعْبُدُهَا الْمُشْرِكُونَ وَ أَمَّا الْأَزْلَامُ‌ فَالْأَقْدَاحُ ‌الَّتِي كَانَتْ تَسْتَقْسِمُ بِهَا الْمُشْرِكُونَ مِنَ الْعَرَبِ فِي الْجَاهِلِيَّةِكُلُّ هَذَا بَيْعُهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ الِانْتِفَاعُ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ هَذَا حَرَامٌ مِنَ اللَّهِ مُحَرَّم».[3]

امام باقر علیه‌السلام درباره آیه 90 سوره مائده فرمود: میسر همان نرد و شطرنج است؛ هر چیز قماری میسر است و انصاب، بت‌هایی است که مشکران آن‌ها را پرستش می‌کنند ... .

در این روایت، سخنی از آلات موسیقی وجود ندارد که بتوان برای حرمت مطلق موسیقی به آن استناد کرد. مگر این‌که گفته‌ شود: «هر حکمی که آلت قمار دارد، موسیقی نیز همان حکم را دارد؛ ‌همان‌گونه که خریدوفروش و انتفاع از آلات قمار حرام است، خریدوفروش و انتفاع از آلات موسیقی نیز حرام است» وگرنه نه در آیه و نه در تفسیر امام باقر علیه‌السلام، درباره آلات موسیقی چیزی وجود ندارد و عجیب است که برخی از فقها به آن استناد کرده‌اند.[4]

دلیل دوم (برای حرمت مطلق): اجماع

ادعا شده که فقها بر حرمت مطلق موسیقی، اجماع دارند.

مرحوم کاشف الغطاء می‌گوید: «لا يجوز عمله و لا استعماله و لا الانتفاع به و لا إبقائه و لا الاكتساب به بجميع وجوهه ... لظاهر الإجماع».[5]

اشکال: مدرک اجماع، همین روایاتی است که بررسی شد؛ پس اجماع مدرکی است و حجیّتی ندارد.

برخی از فقها، ادعای لاخلاف کرده‌اند.

مرحوم نراقی می‌گوید: «الظاهر [تعمّ الحرمة جميع أنواع الاستعمالات] بل كأنّه لا خلاف فيه أيضاً».[6]

دیدگاه دوم: جواز استعمال در موارد خاص

مرحوم کاشف الغطاء که ادعای اجماع برای حرمت مطلق کرده بود، می‌گوید: «إنّه يجوز استعمال آلات اللهو و اللعب و الغناء و الأمور المشجّعة للناس إذا توقّف عليها نظم الجنود و قطع دابر المعاندين إخوان الشياطين».[7]

بر اساس این سخن، آلات لهوولعب، غناء و آنچه باعث برانگیختن مردم می‌شود تا لشکر نظم یابد و راه دشمن بسته شود، جایز است.

سید لاری رحمه‌الله می‌گوید: «الجهة المحلّلة التي للهيئة فيها دخل مثل ضرب الدفّ و المزمار و العود لأجل إعلام الغافل و النائم لا لأجل الطرب و الجهة المحلّلة التي لا دخل للهيئة المحرّمة فيها جعل الأمثلة المذكورة ظرفاً أو اتّخاذها زينةً».[8]

اگر می‌خواهید کسی را (مثلا برای نماز صبح از خواب بیدار کنید) اشکالی ندارد که از آلات موسیقی استفاده کنید.

دیدگاه سوم: عدم جواز بنابر احتیاط واجب

مرحوم امام خمینی می‌گوید: «استعمال آلات مختصّ به لهو در غير لهو بنا بر احتياط واجب جايز نيست».[9] ایشان فتوا نمی‌دهد و احتیاط واجب را بیان کرده است.

استعمال، یعنی آلات لهو را به دست گرفته و خودش می‌نوازد نه اینکه بحث گوش‌کردن باشد.

نوع حرمت

اگر استعمال آلات را حرام بدانیم، آیا گناه کبیره است یا صغیره؟ دو دیدگاه وجود دارد:

دیدگاه اول: گناه کبیره

محقق نراقی رحمه‌الله می‌گوید: «ظاهر كلمات أكثر من حكي عنه التحريم: الأوّل حيث أطلقوا ردّ الشهادة له و حصول الفسق به».[10] چون فاسق است و شهادتش رد می‌شود، معلوم می‌شود که گناه کبیره است.

دلیل این دیدگاه این است که در روایتی ضمن بیان گناهان کبیره، اشتغال به ملاهی را نیز بیان کرده بودند.

ظاهر این است که اشتغال به ملاهی درباره کسی است که شغل و پیشه خود را نواختن موسیقی قرار داده است نه کسی که یک بار موسیقی می‌نوازد.

دیدگاه دوم: گناه صغیره

گناه صغیره است اما اگر بر ارتکاب آن اصرار کرد، گناه کبیره می‌شود.

سید طباطبایی رحمه‌الله می‌گوید: «هو من الصغائر لا يقدح في العدالة إلّا مع الإصرار عليها».[11]

بحث جلسه آینده درباره حکم حضور در مجلس موسیقی و گوش‌کردن آن است.