درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: لهو/حکم تکلیفی لهو/ حکم تعلیم و تعلّم و خریدوفروش آلات لهو

خلاصه جلسه گذشته: بحث در علم فقه درباره آلات لهو بود که دو دیدگاه حرمت مطلق و حرمت فی‌الجمله در این مسئله وجود دارد. آیا استعمال این آلات، مطلقا حرام است یا اگر مناسب مجالس لهو باشد حرام است؟ یا به تعبیر مرحوم امام خمینی اگر مطرب باشد حرام است؟ «الموسیقي المطرب و اللهويّ الحاوي لبعض الخصوصيّات، یبعّد الإنسان عن الله- تعالی- و عن فضائل الأخلاق و یسوقه إلی المعصية و الإباحيّة و مرجع تشخیص الموضوع هو العرف».[1] از دیدگاه مرحوم امام، ویژگی مطرب آن است که انسان را از خداوند بلندمرتبه و فضایل اخلاقی دور می‌کند و او را به سوی گناه می‌کشاند. مرجع در تشخیص موضوع مطرب، عرف است.

تشخیص تحقق برخی از این ویژگی‌ها برای بعضی از افراد، سخت است.

مقام معظم رهبری می‌گوید: «الموسيقيّ اللهويّة هي التي تبعّد الإنسان عن الحقّ- تبارك و تعالى- و عن الأخلاق الفاضلة و تقرّبه نحو المعصية‌ و الذنب بسبب ما تحتويه من خصائص تتناسب مع مجالس اللهو و المعصية و المرجع في تشخيص الموضوع هو العرف».[2] موسیقی لهوی آن است که انسان را از خداوند بلندمرتبه و اخلاق فاضله دور می‌کند و او را به معصیت و گناه نزدیک می‌کند. این موسیقی مناسب مجالس لهو و گناه است که مرجع تشخیص موضوع آن، عرف است.

گاهی انسان وارد مجلسی می‌شود که موسقی در آن نواخته می‌شود، خود انسان به‌عنوان یکی از افراد عرف می‌تواند تشخیص دهد که مصداق کدام نوع از موسیقی است. اگر انسان شک کرد که آیا از موسیقی حلال است یا موسیقی حرام، همه فقهایی مانند مرحوم امام، مقام معظم رهبری، آیت‌الله مکارم و ... فرموده‌اند که حکم به حلیت آن می‌شود؛ زیرا حرمت، دلیل می‌خواهد و هنوز ثابت نشده که این نوع موسیقی حرام است.

اگر دو نفر زن و شوهر تنها باشند و به موسیقی گوش می‌دهند که زمینه فسادی در آنجا نیست، چون موسیقی مناسب مجالس لهو است، بازهم گوش‌کردن به آن حرام است.

حکم تعلیم و تعلّم و خریدوفروش آلات لهو

این مسئله نیز منوط به حکم سابق است؛ یعنی اگر مانند مشهور فقها قائل به حرمت مطلق موسیقی شدید، تعلیم و تعلّم و خریدوفروش آن نیز حرام است اما اگر موسیقی را دارای قسم حلال مانند ورزش و جنگ و قسم حرام دانستید، تعلیم و تعلّم و خریدوفروش مربوط به قسم حلال، حلال است.

مرحوم امام خمینی می گوید: «لا إشكال في استخدام الآلات الموسيقيّة لأداء الأناشيد الوطنيّة أو الثوريّة أو لأيّ شيء حلال و مفيد ما لم يصل إلى مستوى الطرب و اللهو المناسب لمجالس اللهو و المعصیة. و هکذا لا إشکال في تعليم الموسیقيّ و تعلّمه في نفسه للأغراض المذكورة».[3]

استفاده از آلات موسیقی برای سرودهای وطنی و انقلابی اشکالی ندارد یا این‌که برای چیزهای حلال و مفید (مانند ورزش و جنگ) باشد. این حلیت تا زمانی است که به حد اطراب و لهو مناسب مجالس لهو و گناه نرسد. همچنین تعلیم و تعلّم آن برای غرض‌های مذکور، اشکالی ندارد.

آیت‌الله فاضل رحمه‌الله می‌گوید: «هل يجوز تعليم أو تعلّم الضرب على آلة العزف «البيانو» التي هي أداة موسيقية، علماً بأنّها تستعمل في الإذاعة و التلفزيون و تباع في الأسواق، كما أنّي معلّم لهذه الآلة الموسيقيّة، ما هو رأي سماحتكم بخصوصها؟ الجواب: إذا كان بكيفيّةٍ مناسبة لمجالس اللّهو و اللعب فلا يجوز».[4]

مقام معظم رهبری سلّمه‌الله می‌گوید: «لا مانع من استخدام آلات الموسيقى في عزف الموسيقى غير اللهوية إذا كان لإجراء الأناشيد الثورية أو الدينية، أو لإجراء البرامج الثقافية المفيدة و أمثال ذلك، مما يكون لغرض عقلائي مباح، على شرط أن لا يكون مستلزماً لمفاسد، و لا مانع من تعلّم العزف و تعليمه في نفسه لذلك».[5]

حکم نواختن موسیقی با ابزار غیر لهوی

برخی موسیقی را با ابزاری مانند «تشت» که در اصل برای موسیقی نیست، می‌نوازند، حکم چنین کاری چیست؟

دیدگاه اول: اگر فسادی در آن نیست، جایز است. اگر زمینه گناه و فساد را فراهم می‌کند و در آن مجلس گناهی رخ می‌دهد، حرام است اما اگر برای صرف شادی کردن باشد مانند مجالس اهل‌بیت علیهم‌السلام و اعیاد، اشکالی ندارد.

شیخ انصاری رحمه‌الله تعبیر می‌کند: دلیلی نداریم که هر چیزی باعث شادی شود، حرام است.

اشکالی ندارد که انسان در جشن اهل‌بیت علیهم‌السلام شادی کند؛ «يَفرحون لِفَرحِنا ويحزنون لِحُزننا».[6]

دلیلی بر حرمت چنین موسیقی وجود ندارد؛ زیرا با شک در حکمش قاعده «کل شیء لك حلال» حکم به حلیت می‌کند و آلت موسیقی نیز نیست؛ آنچه در روایات حرام شده بود، آلت لهو بود اما امثال تشت و سینی، آلت لهو نیست.

مرحوم نراقی می‌گوید: «هل يحرم اللهو بغير آلات اللهو الثابتة حرمتها المتقدّمة، كالطشت يضرب به كالدفّ، والصور ينفخ فيه لعباً ولهواً، ونحو ذلك؟ الظاهر: لا ؛ للأصل، واختصاص ثبوت الحرمة باستعمالات اللهو. نعم، لو ثبتت حرمة مطلق اللهو أيضاً لأمكن القول بالحرمة لذلك، ولكنّها غير ثابتة، فإنّ اللهو ما يتشاغل به، والمراد به هنا عن ذكر الله، أو خصوص اللعب، وهو أيضاً فسّر بعمل لا يجدي نفعاً، وحرمة مطلق الأمرين غير ثابتة».[7]

لهو به آلات لهو حرام است نه لهوی که آلات لهو در آن نباشد.

دیدگاه دوم: حرمت

شیخ انصاری رحمه‌الله معتقد است که اگر مناسب مجالس لهو باشد، حرام است. «لو خصّ اللهو بما يكون من بطر و فسّر بشدّة الفرح كان الأقوى تحريمه و يدخل في ذلك الرقص و التصفيق و الضرب بالطشت بدل الدفّ و كلّ ما يفيد فائدة آلات اللهو».[8]

اگر فرح زیاد شود، اقوا تحریم است و در این حکم داخل است رقص، دست‌زدن، کوبیدن بر دشت به‌جای دف و هرچیزی که به‌حای آلت لهو استفاده شود.

دیدگاه سوم

محقق خویی رحمه‌الله می‌گوید: «إذا كانت الموسيقيّ بوسيلة ما ليس منها، فإن كان على الكيفيّة المتداولة في مجالس اللهو، فاستماعها حرام و إلّا فلا مانع منه».[9] موسیقی با چیزی که ابزار موسیقی نیست اگر مناسب مجالس لهو باشد، گوش‌کردن به آن حرام است وگرنه اشکالی ندارد.