درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: لهو/حکم تکلیفی لهو/ تفصیل در حرمت آلات لهو

خلاصه جلسه گذشته: بحث در علم فقه درباره حرمت آلات لهو بود که استعمال آلات لهو و گوش کردن به آن مطلقا حرام است.

مراد از مطلقا

مطلقا گاهی در برابر کمّیت و گاهی در برابر کیفیت است. استعمال آلات لهو مطلقا حرام است یعنی هم از نظر کمّیت و هم از نظر کیفیت. با چند ثانیه موسیقی، مجلس لهو صدق نمی‌کند یا این‌که گفته شود مطرب است و انسان را به حالت غیرعادی می‌برد. گاهی از نظر کیفی، مطلقا معنا می‌شود؛ مثلا برای جنگ، موسیقی نواخته می‌شود که موسیقی لهوی و مطرب نیست یا برای برخی از ورزش‌ها از موسیقی استفاده می‌شود که مجلس لهو یا مطرب‌بودن بر آن صدق نمی‌کند. مثال دیگر موسیقی مخصوص مجالس عزا است.

مدعیان حرمت مطلق موسیقی معتقدند که فرقی ندارد موسیقی چه مدت طول کشد یا برای جنگ، ورزش یا ... باشد، در همه موارد، حرام است.

دیدگاه دوم: تفصیل در انواع موسیقی

تعبیرات فقها در تفصیل انواع موسیقی متفاوت است و از سه تعبیر استفاده شده است:

تفصیل میان مطرب و غیرمطرب

حرمت موسیقی لهوی

حرمت موسیقی مناسب مجالس لهو

برخی از فقها مانند مرحوم امام خمینی، فتوا داده‌اند که موسیقی مطرب حرام است و اگر مطرب نباشد، حرام نیست. امام خمینی رحمه‌الله می‌گوید: «یحرم سماع الموسیقيّ المطرب[1] و عزفه و لا مانع من الأصوات المشکوکة»[2] .

برخی از فقها گفته‌اند: «ما كان مناسباً لمجالس اللهو فهو حرام».[3]

برخی از فقها گفته‌اند: «الموسيقى المناسبة لمجالس اللهو و اللعب محرّمة».[4] در این تعبیر، واژه «لعب» نیز افزوده شده است.

برخی از فقها تعبیر کرده‌اند: «إستعمال آلات اللهو في اللهو حرام».[5]

برخی از فقها، قیود مختلفی را برای حرمت موسیقی بیان کرده‌اند: «المتيقّن من الأدلّة حرمة اللعب بها لعباً لهويّاً و هو ما يناسب مجالس أهل الفسوق و العصيان. و أمّا اللعب بها لغيره؛ كاللعب بها في الرياضة أو ميادين الحرب و ما أشبههما، فلا دليل على حرمته و إن كان الأحوط الاجتناب عنه مطلقاً».[6]

بر اساس این دیدگاه، موسیقی لهوی اگر مناسب مجالس اهل فسق و گناه باشد، حرام است اما برای ورزش، جنگ و مانند آن استفاده شود، دلیلی بر حرمتش نیست؛ هرچند احتیاط در دوری‌کردن از آن است مطلقا. این احتیاط، احتیاط مستحبی است نه احتیاط واجب.

مقام معظم رهبری سلّمه‌الله می‌گوید: «ما كانت منها تعدّ بنظر العرف من الموسيقى اللهوية المتناسبة مع مجالس اللهو و الباطل، فهي الموسيقى المحرّمة، ... و الموسيقيّ التي ليست كذلك لا بأس بها في نفسها».[7] آن موسیقی که از نظر عرف، موسیقی لهوی مناسب مجالس لهو و باطل باشد، موسیقی حرام است و اگر این‌گونه نباشد، فی‌نفسه اشکالی ندارد.

قید باطل،‌ به محتوا اشاره دارد.

آیت الله سیستانی سلّمه‌الله می‌گوید: «الموسيقيّ فما كان منها مناسباً لمجالس اللهو و اللعب، كما هو الحال فيما يعزف بآلات الطرب؛ كالعود و الطنبور و القانون و القيثارة و نحوها، فهي محرّمة؛ كالغناء و أمّا غيرها؛ كالموسيقيّ العسكريّة و الجنائزيّة، فالأحوط الأولى الاجتناب عنها أيضاً».

ایشان نیز، موسیقی مناسب مجالس لهوولعب را حرام می‌داند و برخی از آلات چنین موسیقی را نام می‌برد اما موسیقی مناسب جنگ و تشییع‌جنازه را جایز می‌داند؛ هرچند اجتناب را اولی می‌داند.

ادله هر دو دیدگاه همان روایات سابق است اما یک برداشت، حرمت مطلق است و برداشت دوم، تفصیل در انواع موسیقی است. برخی از روایات، مطلق بود اما برخی از روایات، قید لهو و «یجیء منه الفساد» را داشت که قول به تفصیل برگرفته از همین قیود است.

اگر آلت مشترک میان موسیقی حلال و حرام باشد، استفاده حلال از آن اشکالی ندارد اما اگر استفاده غالبی از آن حرام باشد، استفاده حلال از آن نیز حرام است.

به نظر ما، دیدگاه تفصیل در انواع موسیقی، درست است؛‌ موسیقی حرام، موسیقی مناسب مجالس لهو است.

مرحوم امام خمینی که موسیقی مطرب را حرام می‌داند، از کتب لغت أخذ شده است. مرحوم امام، مطرب را این‌گونه معنا می‌کند: آن حالتی است که انسان بی‌اختیار شود و از حالت عادی خارج شود تاجایی که ممکن است زوال عقل برای او حاصل شود و حرکات انسان مست را انجام دهد. در ادامه نیز موارد مشکوک را حلال می‌داند.

در بحث غنا نیز قید اطراب وجود داشت که غنا آن صوتی است که مطرب باشد. انسان مؤمن نیز وقتی به این صدا گوش می‌کند، حرکاتی را انجام می‌دهد و از حالت اختیار، خارج می‌شود.

در تعریف اطراب دو تعبیر وجود داشت: «خفّة تعتری الانسان لشدت حزنه او سروره» و «خفّة تعتری الانسان لشدت سروره» برخی اطراب را در حزن هم دانسته‌اند. همه این تعابیر و برداشت‌ها از لغت است.