درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: لهو/حکم تکلیفی لهو/ آلات موسیقی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در علم فقه درباره آلات لهو بود که آیا استفاده از آلات لهو مطلقا حرام است یا تنها در شرایط خاصی، حرام است. روایاتی را دراین‌باره بیان کردیم که دیدگاه مشهور فقها این است که استعمال آلات لهو، مطلقا حرام است.

روایت بیست‌ودوم: «أَخْبَرَنَا ابْنُ الصَّلْتِ،[1] قَالَ: أَخْبَرَنَا ابْنُ عُقْدَةَ،[2] قَالَ: أَخْبَرَنِي عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ أَبُو الْحَسَنِ الْحُسَيْنِيُّ[3] قِرَاءَةً عَلَيْهِ، قَالَ: حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى،[4] قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَلِيٍّ،[5] قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى علیهما السلام عَنْ أَبِيهِ علیه السلام عَنْ جَدِّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِيٍّ علیه السلام قَالَ: «كُلُّ مَا أَلْهَى عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ، فَهُوَ مِنَ‌ الْمَيْسِرِ».[6]

امام علی علیه‌السلام فرمود: هر چیزی که از یاد خدا بازدارد میسر و قمار است.

اشکال اول: سند روایت ضعیف است.

اشکال دوم: این‌که هر چیزی از یاد خدا بازدارد، قمار است را هیچ عالم و فقیهی قبول ندارد.

اشکال سوم: قمار، گناه کبیره است؛ لازمه کلام این است که هرچیزی باعث غفلت از یاد خدا شود، گناه کبیره باشد.

پس روایت، هم از نظر سند و هم از نظر دلالت، ضعیف است؛ هرچند آیت‌الله گلپایگانی رحمه‌الله به آن استناد کرده است.[7]

روایت بیست‌وسوم: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ[8] قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ[9] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ[10] عَنِ السَّيَّارِيِّ[11] بِإِسْنَادِهِ يَرْفَعُهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ‌ السَّفِلَةِ، فَقَالَ علیه السلام: «مَنْ يَشْرَبُ الْخَمْرَ وَ يَضْرِبُ بِالطُّنْبُورِ».[12]

از امام صادق علیه‌السلام درباره مردم فرومایه پرسیده شد، حضرت فرمود: کسانی هستند که شراب می‌نوشند و کمانچه می‌نوازند.

اشکال اول: سند روایت ضعیف است.

اشکال دوم: پرسش درباره افراد پست است و پست‌بودن دلیل بر حرمت نیست. مثلا اگر کسی سخاوت ندارد، آیا کار حرامی مرتکب شده است؟

اشکال سوم: می‌تواند «واو» جمع باشد؛ یعنی کسی که هر دو عمل را باهم مرتکب شود، پست است. ممکن است واو جمع نباشد؛ یعنی کسی که شرب خمر کند پست است، کسی که موسیقی می‌نوازد نیز پست است. با احتمال اول، روایت شامل بحث ما نمی‌شود. مسلّم است که شرب خمر، گناه کبیره است. برخی از مراتب نواختن موسیقی نیز به‌یقین حرام است. اگر این دو باهم جمع شود، بدون‌شک از افراد پست جامعه است.

روایت بیست‌وچهارم: وَرَّامُ بْنُ أَبِي فِرَاسٍ[13] فِي كِتَابِهِ قَالَ: قَالَ علیه السلام: «لَا تَدْخُلُ‌ الْمَلَائِكَةُ بَيْتاً فِيهِ‌ خَمْرٌ أَوْ دَفٌّ أَوْ طُنْبُورٌ أَوْ نَرْدٌ وَ لَا يُسْتَجَابُ دُعَاؤُهُمْ وَ تُرْفَعُ عَنْهُمُ الْبَرَكَةُ».[14]

ملائکه به خانه‌ای که در آن خمر، دف، کمانچه (آلات موسیقی) یا نرد (آلات قمار) باشد، وارد نمی‌شوند. دعای اهل آن خانه اجابت نمی‌شود و برکت از آن‌ها برداشته می‌شود.

اشکال اول:‌ سند روایت کاملا ضعیف است.

اشکال دوم:‌داخل نشدن ملائکه در خانه، اجابت نشدن دعا و برداشته‌شدن برکت، دلیل بر حرمت نیست؛ مثلا روایت داریم که اگر سگ در خانه باشد، ملائکه وارد آن نمی‌شوند درحالی‌که داشتن سگ در خانه، حرام نیست. این تعابیر، دلیل بر مرجوحیت است اما دلیل بر حرمت نیست.

اشکال سوم: معنای «بیت» در اینجا به این معنا نیست که چند دقیقه در آن خانه، خمر باشد یا موسیقی نواخته شود بلکه خانه فساد است؛ بنابراین روایت نمی‌تواند دلیل بر حرمت مطلق موسیقی باشد. فقهایی که مطلقا حرام می‌دانند، یک دقیقه موسیقی را نیز حرام می‌دانند که مطابق با احتیاط است اما قائلین به حرمت فی‌الجمله، اگر چند دقیقه موسیقی باشد و فسادی وجود نداشته باشد را حرام نمی‌دانند.

اگر مطلق موسیقی حرام باشد، وقتی نماز می‌خوانید اگر از تلویزیون، موسیقی پخش شود، باید آن را خاموش کنید و سپس نماز بخوانید و نماز با موسیقی، حتی در یگ دقیقه، ممکن است اشکال داشته باشد.

از مجموع روایات، حرمت فی‌الجمله موسیقی استفاده می‌شود اما نمی‌توان گفت که مطلقا حرام است. مرحوم امام خمینی و برخی از علما دیدگاهشان این است که یک دقیقه یا چند دقیقه کوتاه، موسیقی حرام نیست بلکه اگر مجلس لهو و فساد باشد، حرام است.

در روایت معروف تحف العقول که مرحوم شیخ انصاری در ابتدای کتاب مکاسب آن را بیان کرده و می‌پذیرد، حرمت موسیقی، مشروط به زمینه‌سازی فساد شده است «... إِنَّمَا حَرَّمَ اللَّهُ الصِّنَاعَةَ الَّتِي حَرَامٌ هِيَ كُلُّهَا الَّتِي يَجِي‌ءُ مِنْهَا الْفَسَادُ مَحْضاً نَظِيرَ الْبَرَابِطِ وَ الْمَزَامِيرِ وَ الشِّطْرَنْجِ‌ ...».[15] چنین روایاتی، این روایات را اگر اطلاق هم داشته باشد، مقید می‌کند. اگر مجلس فسّاق و فجار باشد، حرام است اما اگر مانند برخی از موسیقی‌های تلویزیون باشد که فسادی ندارد، معلوم نیست که حرام باشد. البته احتیاط در این‌گونه مسائل، خوب است اما فتوای به حرمت مطلق موسیقی، از این روایات، استفاده نمی‌شود.

اثرگذاری موسیقی بر نفس انسان، بحث از فلسفه حرمت موسیقی است و در اینجا ما کاری به فلسفه آن نداریم بلکه در صدد به‌دست‌آوردن حکم شرعی آن از روایات هستیم. از روایات برمی‌آید که موسیقی اگر جنبه مقدمیت برای فساد داشته باشد، «یجیء منه الفساد» است و حرام می‌شود اما اگر گفته شود که خود موسیقی ماده فساد است، کاری به «یجیء منه الفساد» ندارد و خودش فساد است.