درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: لهو/حکم تکلیفی لهو/ آلات موسیقی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در علم فقه درباره حکم استعمال آلات لهو بود که آیا مطلقا استعمال آن حرام است یا استعمال برخی حرام و استعمال برخی حلال است یا در برخیاز مجالس حلال است؟ دیدگاه برخی از علما این است که استعمال آلات لهو، مطلقا حرام است و ادله‌ای را بیان کرده‌اند. در جلسه گذشته، برخی از روایاتی را که برای این مدعا، بیان کرده بودند، بررسی کردیم.

روایت سوم: «حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ النَّيْسَابُورِيُّ الْعَطَّارُ[1] رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ بِنَيْسَابُورَ فِي شَعْبَانَ سَنَةَ اثْنَتَيْنِ وَ خَمْسِينَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ النَّيْسَابُورِيُّ[2] عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ[3] قَالَ‌: سَأَلَ الْمَأْمُونُ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا(علیه السلام) أَنْ يَكْتُبَ لَهُ مَحْضَ الْإِسْلَامِ عَلَى سَبِيلِ الْإِيجَازِ وَ الِاخْتِصَارِ فَكَتَبَ(علیه السلام) لَهُ أَنَّ مَحْضَ الْإِسْلَامِ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ ... وَ اجْتِنَابُ الْكَبَائِرِ وَ هِيَ‌ ... الِاشْتِغَالُ بِالْمَلَاهِي ...».[4]

روایت از نظر سند تقریبا کامل و صحیح است هرچند برخی درباره آن اشکال کرده‌اند.

امام رضا علیه‌السلام فرمود:‌ ایمان، ادای امانت و دوری از همه گناهان کبیره است. کبیره شامل ... مشغول شدن به ملاهی است.

در گذشته گفتیم که ملاهی دو معنا می‌تواند داشته باشد: 1- کارهای لهو؛ 2- اشتغال به آلات لهو (اسم آلت). بر اساس احتمال دوم، این روایت، اشتغال به آلات لهو را از گناهان کبیره دانسته و مشخص نکرده که کدام نوع از آلات لهو؛ پس شامل همه آلات لهو می‌شود.

تنها چیزی که درباره این روایات گفته‌اند این است که اشتغال به آلات لهو در زمان صدور روایات، مخصوص مجالس رقص و ترویج سلاطین جور بوده است. در روایات دیگری تقیید وجود دارد که ممکن است بتواند این روایات عام را تخصیص بزند؛ مثلا در برخی از روایات آمده است: «یجیء منه الفساد» اگر استعمال آلات، منشأ فساد باشد، حرام است. اگر کسی که به موسیقی گوش می‌دهد تهییج به فسادی مانند زنا، لواط یا ... نشود، جایز است؛ تنها به صدا گوش می‌کند و عباداتش هم در جای خود انجام می‌دهد. اگر گوش‌کردن مقدمه و زمینه‌ساز گناهان دیگری شود، موسیقی حرام می‌شود. اگر گفته شود که موسیقی مبغوضیت ذاتی دارد، مطلقا حرام است اما اگر گفته شود که مبغوضیت ذاتی ندارد، درصورت زمینه‌سازی گناهان، حرام می‌شود. کسی که شراب می‌نوشد و مست می‌شود، ممکن است مرتکب ظلم به دیگری شود که گناه است اما نوشیدن شراب، ذاتا حرام است.

وجود منافع حلال در چیزی دلیل بر حلیت نیست. شراب هم ممکن است منافعی داشته باشد اما چون مبغوضیت ذاتی دارد، حرام است. احکام، تابع مصالح و مفاسد است و این مفاسد را ممکن است مکلف نیز بداند و گاهی ممکن است مفاسد را ندارد اما شارع آن را می‌داند و چیزی را حرام می‌کند.

برخی از چیزها مفسده غالبی دارند یعنی ممکن است در مواردی مفسده نداشته باشند اما چون غالبا با مفسده همراه می‌شود، شارع از آن نهی کرده است. کسی که دعای کمیل می‌خواند و موسیقی نیز پخش می‌شود، ممکن است مفسده نداشته باشد اما چون غالبا با مفسده همراه است، شارع آن را حرام می‌داند.

روایت چهارم: « قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ مُوسَى بْنِ بَابَوَيْهِ الْقُمِّيُّ[5] الْفَقِيهُ نَزِيلُ الرَّيِّ مُصَنِّفُ هَذَا الْكِتَابِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَرْضَاهُ رُوِيَ عَنْ شُعَيْبِ بْنِ وَاقِدٍ[6] عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ- عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ... عَنِ اللَّعِبِ بِالنَّرْدِ وَ الشِّطْرَنْجِ وَ الْكُوبَةِ وَ الْعَرْطَبَةِ وَ هِيَ الطُّنْبُورُ وَ الْعُودُ».[7]

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله از آلات موسیقی که در روایت نام برده شد، نهی کرد. روایت به‌دلیل وجود راوی مهمل، ضعیف است. در روایت، فقط برخی از آلات موسیقی نام برده شده. اینکه مراد از استعمال این آلات در مجالس گناه و سلاطین جور باشد یا مطلق استعمال باشد، قابل بحث است.

روایت پنجم: « عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[8] عَنْ أَبِيهِ[9] عَنِ النَّوْفَلِيِّ[10] عَنِ السَّكُونِيِّ[11] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌لی الله علیه و آله أَنْهَاكُمْ عَنِ الزَّفْنِ وَ الْمِزْمَارِ وَ عَنِ الْكُوبَاتِ وَ الْكَبَرَاتِ‌».[12]

بر اساس این روایت موثقه، از برخی آلات موسیقی نهی شده است.

روایت ششم: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى[13] عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ[14] عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ[15] عَنْ عِمْرَانَ الزَّعْفَرَانِيِّ[16] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِنِعْمَةٍ فَجَاءَ عِنْدَ تِلْكَ النِّعْمَةِ بِمِزْمَارٍ فَقَدْ كَفَرَهَا ...».[17]

کسی که خداوند به او نعمتی دهد و سپس مزمار بنوازد، کفران نعمت کرده است.

مثلا خداوند به او فرزندی داده، ماشین یا خانه خریده و برای شادی، موسیقی می‌زند.

از کفران نعمت، حرمت استفاده نمی‌شود؛ ازاین‌رو دلالت روایت ضعیف است. سند روایت نیز ضعیف است.

روایت هفتم: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[18] عَنْ أَبِيهِ[19] وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى[20] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[21] وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا[22] عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ[23] جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ[24] عَنْ خَالِدِ بْنِ جَرِيرٍ[25] عَنْ أَبِي الرَّبِيعِ الشَّامِيِّ[26] قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْخَمْرِ فَقَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَنِي‌ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ‌ وَ لِأَمْحَقَ الْمَعَازِفَ وَ الْمَزَامِيرَ ...».[27]

از امام صادق علیه‌السلام درباره شراب پرسیده شد. حضرت فرمود: پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: خداوند بلندمرتبه من را مبعوث فرمود تا رحمتی برای جهانیان باشم و آلات موسیقی را نابود کنم.

یکی از اهداف ارسال نبی، نابودی آلات موسیقی است. سند و دلالت این روایت خوب است.

چون پرسش، درباره شراب بوده و پاسخ از موسیقی داده شده، برخی گفته‌اند که این نشان از آن دارد که مراد، مجلس فساد است؛ یعنی موسیقی همراه شراب. معمولا موسیقی‌ها مربوط به مجالس گناه و فجور بوده است.