درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: لهو/حکم تکلیفی لهو/ آلات موسیقی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در علم فقه درباره لهو بود که موارد مشکوک را حلال بدانیم یا حرام؟ اگر قائل شدیم «اللهو مطلقا محرم الا فی موارد» در موارد مشکوک باید آن را حرام بدانیم اما اگر قائل شدیم که لهو، مکروه است مگر مواردی که حرمتش ثابت شود، در این صورت، در جایی که شک کنیم آیا این مصداق، حلال است یا حرام، حکم به حلیّت می‌شود. در جلسه گذشته، سخن مرحوم آیت‌الله بروجردی را بیان کردیم که لهو، مطلقا حرام نیست بلکه تنها برخی از مصادیق آن حرام است. حرمت آن باید ثابت شود وگرنه نمی‌توان هر لهوی را حرام دانست.

مرحوم سبزواری نیز معتقد است که لهو مراتبی دارد و در موارد مشکوک باید برائت جاری کرد «فیکون المتیقن من تلک المراتب محرما و فی غیره یرجع إلی البراءة و لکن المرجوحیة مسلمة فی الجمیع. و المتیقن ما کان فیه تهییج القوی الشهوانیة و استلذاذها، کالطرب بالآلات المعدة له و ضرب الأوتار و الرقص و نحو ذلک مما تتلذذ منه القوی الشهوانیة، و لم یرد ترخیص من الشرع علی جوازه کملاعبة الرجل مع أهله و المسابقة و نحوهما».[1] مواردی که یقین به حرمت وجود دارد، حرام است اما در سایر موارد، به برائت رجوع می‌شود اما مرجوح بودن لهو امری پذیرفته‌شده در همه موارد لهو است. لهوی که به‌یقین حرام است مانند برانگیختن قوای شهوانی، طرب با آلات طرب، نواختن موسیقی، رقص و مانند آن که قوای شهوانی از آن لذت می‌برد.

یکی از موارد لهو حرام، غناء است. غناء نوعی صوت همراه آلات موسیقی است.

شهید اول رحمه‌الله می‌گوید: «يكره له الضحك و اللهو».[2] خندیدن و لهو، مکروه است. مراد از خندیدن، خندیدن لهوی است.

صاحب جواهر رحمه‌الله می‌گوید: «يكره له الضحك واللعب واللهو».[3] برای کسی که در تشییع جنازه حاضر شده، خنده، بازی و لهو، مکروه است. از این سخن، معلوم می‌شود که ایشان، لهو را مکروه می‌داند نه اینکه حرام باشد.

آیت‌الله تبریزی می‌گوید: «مطلق اللهو بغير آلاته فهو مكروه».[4]

اگر لهو را مانند این فقها مکروه بدانیم، در موارد مشکوک، از قاعده «کل شیء لک حلال» استفاده می‌شود. بنابراین بسیاری از این بازی‌ها حلالند و حرام نیستند.

آلات موسیقی

یکی از مسائلی که مورد ابتلای ماست و هر روز با آن مواجه هستیم، مسئله آلات موسیقی است. آیا آلات موسیقی مطلقا حرام است یا تنها در مواردی حرام است یا مشروط است؟ مرحوم امام خمینی، دو دیدگاه در این باره اظهار کرده است؛ در ابتدا آلات موسیقی را مطلقا حرام می‌دانست و معتقد بود که باید همه آلات موسیقی را نابود کرد اما پس از صحبت‌ها و بحث‌های بسیار، دیدگاه ایشان تغییر کرد به اینکه برخی از آلات موسیقی حرام و برخی از آن‌ها حلال است. آیت‌الله گلپایگانی و آیت‌الله صافی رحمهماالله معتقد بودند که مطلقا حرام است.

گام نخست در این بحث این است که بررسی شود، دیدگاه علما و فقها در این باره چیست و گام دیگر بررسی روایات این بحث است.

اجمال بحث این است که با بررسی سخنان فقها از صدر اسلام تا این اواخر، می‌بینید که همه، آلات موسیقی را حرام دانسته‌اند. کمتر عالمی می‌یابید که نواختن با آلات موسیقی و گوش کردن به آن را جایز دانسته باشد.

نکته دیگر این است که روایات وارد شده در این باره، ضعیف السند هستند و روایات معتبر، کم است. در زمان گذشته، نواختن موسیقی، مخصوص شاهان بود که همراه فسق و فجور بوده است؛ ازاین‌رو برخی گفته‌اند که به‌دلیل وجود این گناهان در کنار نواختن موسیقی، عامل حرمت موسیقی بوده است.

نواختن موسیقی در جنگ و جایی که سایر فسق‌ها و فجورها نباشد، مورد اختلاف قرار گرفته است. اگر نواختن موسیقی با آواز‌های خاص و برخی گناهان همراه باشد، به‌یقین حرام است اما اگر همراه آن‌ها نباشد، آیا بازهم حرام است؟ این مسئله مورد اختلاف است.

دیدگاه‌ها در مسئله:

دیدگاه اول: حرمت مطلقا

برای نمونه سخنان برخی از فقها را بیان می‌کنیم:

شیخ طوسی رحمه‌الله می‌گوید: «صوت الأوتار و النايات و المزامير كلها، فالأوتار العود و الطنابير و المعزفة و الرباب و نحوها، و النايات و المزامير معروفة، و عندنا كذلك محرم ترد شهادة الفاعل و المستمع».[5] صدای آلات موسیقی، حرام است و کسی که موسیقی می‌نوازد یا به آن گوش می‌کند، شهادتش پذیرفته نیست.

ابوالصلاح حلبی رحمه‌الله می‌گوید: «يحرم آلات الملاهي كالعود والطنبور والطبل والمزمار وأمثال ذلك».[6]

محقق حلی رحمه‌الله می‌گوید: «الزمر و العود و الصنج و غير ذلك من آلات اللهو حرام يفسق فاعله و مستمعه».[7] ایشان برخی از آلات موسیقی را نام می‌برد و آن‌ها را حرام می‌داند و می‌گوید، نوازنده موسیقی و گوش‌کننده به آن، فاسق هستند.

علامه حلی رحمه‌الله می‌گوید: «العود، و الزّمر، و الصنج، و الطنبور، و المعزفة، و الرّباب، و القضيب و غير ذلك من جميع آلات اللّهو، حرام يفسق فاعله و مستمعه».[8] ایشان همه آلات موسیقی را حرام می‌داند و نوازنده آن و گوش‌کننده به آن را فاسق می‌داند.

شهید اول رحمه‌الله می‌گوید: «یفسّق ... اللاهي بالعود و الزمر و الطنبور و شبهه، فاعلًا و مستمعاً».[9]

شهید ثانی رحمه‌الله می‌گوید: «آلات اللهو من الأوتار- كالعود- و غيره، كاليراع و الزمر و الطنابير و الرباب و الصنج، و هو الدفّ المشتمل على الجلاجل، حرام بغير خلاف».[10] ایشان معتقد است که در حرمت آلات موسیقی، اختلافی نیست.

محقق سبزواری رحمه‌الله می‌گوید: «استعمال آلات اللهو كالعود و الزمر و الرباب و الدفّ المشتمل على الجلاجل، لا أعرف خلافاً في حرمته بين الأصحاب».[11] ایشان هم معتقد است که اختلافی بیان فقها نیست که استعمال آلات لهو و موسیقی، حرام است.

محقق نراقی رحمه‌الله می‌گوید: «يحرم الاشتغال بالملاهي و استعمال آلات اللهو».[12]

محقق خویی رحمه‌الله می‌گوید: «استعمال آلات اللهو المذكورة و أمثالها، فيحرم مطلقاً».[13]

ادله دیدگاه حرمت مطلق:

از نظر دیدگاه علما این بحث روشن است اما از نظر روایات و ادله، روشن نیست و دلایل، ضعیف است.

دلیل اول: روایات:

روایت اول: «حَدَّثَنَا يَزِيدُ،[14] أَخْبَرَنَا فَرَجُ بْنُ فَضَالَةَ،[15] عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ رَافِعٍ،[16] عَنْ أَبِيهِ[17] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو،[18] قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّه صلی‌الله‌علیه‌وآله: إنّ اللّه حَرَّم على أُمَّتي‌ ... و الكُوبة و القنّين».[19]

سند روایت کاملا ضعیف است اما دلالت خوبی دارد.

از رسول خدا نقل شده: خداوند بر امت من، طبل و طنبور را حرام کرده است.

بنا بر دیدگاه برخی، عمل مشهور، ضعف سند را جبران می‌کند.

روایت دوم: حَدَّثَنَا أَبُو سَعِيدٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْمُذَكِّرُ،[20] قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو يَحْيَى الْبَزَّازُ النَّيْسَابُورِيُّ[21] فِيمَا أَجَازَهُ لَنَا، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ حُسَامِ بْنِ عِمْرَانَ الْبَلْخِيُّ،[22] قَالَ: حَدَّثَنَا قُتَيْبَةُ بْنُ سَعِيدٍ،[23] قَالَ: حَدَّثَنَا فَرَجُ بْنُ فَضَالَةَ[24] عَنْ يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ[25] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ[26] عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله: إِذَا عَمِلَتْ أُمَّتِي خَمْسَ عَشْرَةَ خَصْلَةً حَلَّ بِهَا الْبَلَاءُ. قِيلَ: وَ مَا هِيَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله؟ قَالَ صلی‌الله‌علیه‌وآله: إِذَا كَانَ الْمَغْنَمُ دُوَلاً وَ الْأَمَانَةُ مَغْنَماً وَ الزَّكَاةُ مَغْرَماً وَ أَطَاعَ الرَّجُلُ زَوْجَتَهُ وَ عَقَّ أُمَّهُ وَ بَرَّ صَدِيقَهُ وَ جَفَا أَبَاهُ وَ ارْتَفَعَتِ الْأَصْوَاتُ‌ فِي‌ الْمَسَاجِدِ وَ كَانَ زَعِيمُ الْقَوْمِ أَرْذَلَهُمْ وَ ضَرَبُوا بِالْمَعَازِفِ وَ لَعَنَ آخِرُ الْأُمَّةِ أَوَّلَهَا، فَلْيَرْتَقِبُوا عِنْدَ ذَلِكَ رِيحاً حَمْرَاءَ أَوْ خَسْفاً أَوْ مَسْخاً».[27]

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: اگر امت من پانزده کار را مرتکب شوند، بلا نازل می‌شود. کسی پرسید: ای رسول خدا این کارها چیست؟ حضرت فرمود: غنایم و ثروت را دولت‌مردان بردارند،‌ در امانت، خیانت کنند، پرداخت زکات را ضرر بدانند، مرد از زنش اطاعت کند [البته باید به سخن زوجه‌های صالح، گوش داد]، مادرش او را عاق کند [رعایت نکردن احترام پدر و مادر، باعث نزول بلا است]، دوستانش را آزار می‌دهد، به پدرش جفا و ظلم می‌کند، صدا را در مساجد بالا می‌برند، زمام‌دار مردم، رذل‌ترین آن‌ها باشد، آلات موسیقی را زیاد استعمال می‌کنند،‌ آخرین امت، اولین امت را لعن کند [گفته شده که مراد، لعن امیرالمؤمنین علیه‌السلام است]. در این زمان، مراقب باشد، باد سرخ می‌آید [نظم جامعه به‌هم می‌خورد] و مردم مسخ می‌شوند [و انسانیت خود را از دست می‌دهند].

کسانی که بر سر کار هستند، ثروت‌ها را برمی‌دارند و به فقرا چیزی نمی‌دهند. دولتمردان که پول‌ها را برمی‌دارند و به کانادا می‌روند، باعث بلا برای ما می‌شود. وجود طرح شفافیت دارایی‌ها در مجلس، طرح خوبی است تا معلوم شود کسی که بر سر کار می‌آید چه چیزی دارد و اگر چیزی بر آن افزوده شد از کجا بوده است.

هر پولی که شما در بانک می‌گذارید، امانت است و وقتی، بانک مرکزی پول بدون پشتوانه چاپ کند، ارزش پول شما کم می‌شود؛ این خیانت در امانت شما است و نباید ارزش پول شما کم شود. من خدمت حضرت آیت‌الله سیستانی رسیدم و ایشان فرمود: «این تورم‌هایی که هست، بدهکاری دولت به شما است». تورم، کاهش قدرت خرید است و این خیانت در امانت است. باید توجه کرد که پول، امانت مردم است و باید ارزش این امانت را حفظ کرد؛ ازاین‌رو وظیفه ماست که با تورم مبارزه کنیم وگرنه خیانت در امانت است. گاهی اضطراری وجود دارد که باعث تورم می‌شود، این بحث جدایی است اما در کل باید به این مسئله توجه داشته باشیم.

سند روایت ضعیف است اما دلالت بر این دارد که نواختن موسیقی باعث نزول بلا می‌شود.