درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: لهو/حکم تکلیفی لهو/ حرمت مطلق لهو

خلاصه جلسه گذشته: بحث در علم فقه درباره حرمت لهو بود که آیا مطلق لهو حرام است یا لهو خاصی حرام است؟ برخی از فقها نظرشان این بود که هر لهوی حرام است و برای این مدعا، دلایلی را اقامه کردند. یکی از ادله در قالب قیاس بیان شده است. صغری این است که «اللهو من الباطل». کبری این است که «وکل باطل حرام». نتیجه هم این می‌شود: «فاللهو حرام». صغری از برخی از روایات به دست آمد. کبری نیز از برخی از روایات به دست آمده است. در جلسه گذشته، روایتی بیان شد و اکنون نیز روایت دیگری بیان می‌شود:

روایت دوم: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى[1] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[2] عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ[3] عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ[4] عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ[5] عَنْ زُرَارَةَ[6] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام:‌ أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الشِّطْرَنْجِ وَ عَنْ لُعْبَةِ شَبِيبٍ الَّتِي يُقَالُ لَهَا لُعْبَةُ الْأَمِيرِ وَ عَنْ لُعْبَةِ الثَّلَاثِ فَقَالَ أَ رَأَيْتَكَ إِذَا مُيِّزَ الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِلِ مَعَ أَيِّهِمَا يَكُونُ قَالَ قُلْتُ مَعَ الْبَاطِلِ قَالَ فَلَا خَيْرَ فِيهِ».[7]

از امام صادق علیه‌السلام درباره شطرنج و چند بازی دیگر پرسیده شد. امام علیه‌السلام فرمود: اگر بین حق و باطل جدا شود، به نظر شما این بازی‌ها با کدام خواهد بود؟ راوی گفت: همراه باطل است. امام علیه‌السلام فرمود: خیری در آن نیست.

برخی فقها از این روایت استفاده کرده‌اند که باطل،‌ حرام است.

مرحوم امام خمینی معتقد است که عبارت «فَلَا خَيْرَ فِيهِ» ظهور در حرمت ندارد اما چون پرسش، درباره شطرنج بوده و از روایات دیگر می‌دانیم که شطرنج، حرام است؛‌ پس این عبارت بیانگر حرمت است.[8]

روایت سوم:‌ «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ[9] عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ[10] عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ[11] عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الشِّطْرَنْجُ مِنَ الْبَاطِلِ».[12]

روایت به‌دلیل مرفوعه بودن، ضعیف است.

امام صادق علیه‌السلام فرمود: شطرنج جزء باطل است.

از این روایت استفاده کرده‌اند که باطل در این‌جا به معنای حرام استعمال شده است؛ پس باطل، حرام است. اگر گفته شود: «لهو باطل است»، یعنی لهو، حرام است.

اشکالات:

اشکال اول: مرحوم امام خمینی معتقد است که این استدلال‌ها هیچ کدام کامل نیست. در این روایات، مصادیقی از لهو مانند شطرنج، غنا و موسیقی بیان شده که باطل هستند اما دلالت بر این ندارد که هر لهوی باطل است. با این احتمال تنها می‌توان گفت که برخی از لهو‌ها باطل و حرام هستند.

اشکال دوم: قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَينَكُمْ بِالْبَاطِلِ﴾،[13] روایتی در ذیل آیه وجود دارد که معنای واژه «باطل» در آیه را بیان می‌کند: «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ زِيَادِ بْنِ عِيسَى وَ هُوَ أَبُو عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءُ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ‌ فَقَالَ: كَانَتْ قُرَيْشٌ تُقَامِرُ الرَّجُلَ بِأَهْلِهِ وَ مَالِهِ فَنَهَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ ذَلِكَ».[14]

از امام صادق علیه‌السلام درباره معنای آیه پرسیدند و امام علیه‌السلام فرمود: [شأن نزول آیه این است که] قریش قبل از نزول این آیه، در برابر همسر و مال خود، قماربازی می‌کردند، خداوند با این آیه، قریش را از این کار، ‌نهی نمود.

از روایت به دست می‌آید که باطل، آن مالی است که از راه قمار و ... به دست می‌آید نه این‌که عمل انسان، باطل باشد؛ ‌پس آیه قرآن، ناظر به درآمدهای باطل است. باتوجه به آنچه گفته شد، این آیه و روایت نیز ناظر به حرمت مطلق لهو نیست. ممکن است برخی از اعمال مانند فروختن مگس حرام نباشد اما درآمد حاصل از آن حرام است. عبارت «لا تَأْكُلُوا» نیز بیانگر این است که درآمد، حرام است نه عمل.

محقق خویی رحمه‌الله نیز می‌گوید: «والحاصل انه لا دليل على حرمة اللهو على وجه الاطلاق».[15]

لهو و هرچیزی که انسان را به خود مشغول می‌کند و خداوند را فراموش می‌کند، حرام نیست بلکه تنها برخی از لهو‌ها حرام است.