درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: کهانت/ حکم کهانت/ ادله حرمت

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم فقه درباره کهانت است که کهانت مطلقا حرام است؛ زیرا برخی گفته‌اند که کهانت برای رفع مشکل برخی از مردم، جایز است؛ مثلا برای پیدا کردن دزد یا رفع اختلاف بین زن و شوهر. به نظر ما کهانت مطلقا حرام است حتی اگر برای رفع مشکل باشد.

حکم کهانت

سید مرتضی می‌گوید: « أنّ الإخبار عن الغيوب ممّا ينفرد اللّٰه- تعالى- بعلمه. و لا يجوز أن يعلّمه كاهن و لا منجّم أنّه قد ثبت به خلاف بين المسلمين أنّ إحدى معجزات نبيّنا (صلی‌ الله علیه و آله) الإخبار عن الغائبات الماضيات و الكائنات. و أنّه أدلّ دليل بانفراده على صحّة نبوّته. و لو كانت الكهانة صحيحةً إمّا باستراق السمع الذي قيل أو بغيره من التخمين و الترجيم، لما كان الخبر عن الغيوب معجزاً و لا خارقاً للعادة و لا دالّاً على نبوّة و قد علمنا خلاف ذلك».[1]

علم غیب فقط در اختیار خداوند است ﴿وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيبِ لَا يعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ﴾[2] البته برای برخی از افراد مانند معصومان (علیهم‌السلام)، استثناءً وجود دارد. اگر کاهن یا منجّم ادعای علم غیب کند، خلاف قرآن و روایات است. یکی از معجزات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) اخبار از غیب است؛ پس کهانت که چنین ادعایی است، حرام است.

ادله حرمت کهانت:

دلیل اول: روایات:

روایت اول: «حَدَّثَنَا أَبِي[3] رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ[4] عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ[5] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ[6] عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ[7] عَنْ أَبِي بَصِيرٍ[8] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَكَهَّنَ أَوْ تُكُهِّنَ لَهُ‌ فَقَدْ بَرِئَ مِنْ دِينِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قُلْتُ‌ فَالْقَافَةُ قَالَ مَا أُحِبُّ أَنْ تَأْتِيَهُمْ وَ قَلَّ مَا يَقُولُونَ‌ شَيْئاً إِلَّا كَانَ قَرِيباً مِمَّا يَقُولُونَ وَ قَالَ الْقِيَافَةُ فَضْلَةٌ مِنَ النُّبُوَّةِ ذَهَبَتْ فِي النَّاسِ».[9]

به نظر ما هم سند و هم دلالت روایت، صحیح است.

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: کسی که کهانت کند یا برای او کهانت کنند، از دین پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دور شده است.

کسی که به سراغ کاهن می‌رود، یعنی اعتقاد به خداوند ندارد و دین پیامبر را کنار گذاشته است.

روایت، به‌صورت مطلق، کهانت را ممنوع کرده است. برخی از فقها نیز به‌ آن استناد کرده‌اند.[10] [11]

اشکال بر استناد به روایت

تنها اشکالی که به روایت شده، وجود «ابو همزه بطائنی» در سند روایت است؛ زیرا از واقفیه بوده و روایتش حجّت نیست. برخی گفته‌اند که فقط روایات او در زمان وقفش اعتبار ندارد اما قبل آن معتبر است. برخی گفته‌اند: رأی این‌ها اعتباری ندارد اما روایتشان اعتبار دارد. ما «ابو همزه بطائنی» را قبول داریم؛ هرچند واقفی است اما وثاقت دارد.

روایت دوم: «الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ[12] الْهَيْثَمُ[13] قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) إِنَّ عِنْدَنَا بِالْجَزِيرَةِ رَجُلًا رُبَّمَا أَخْبَرَ مَنْ يَأْتِيهِ يَسْأَلُهُ عَنِ الشَّيْءِ يُسْرَقُ أَوْ شِبْهِ ذَلِكَ أَ فَنَسْأَلُهُ؟ قَالَ: فَقَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) مَنْ مَشَى إِلَى سَاحِرٍ أَوْ كَاهِنٍ أَوْ كَذَّابٍ يُصَدِّقُهُ بِمَا يَقُولُ فَقَدْ كَفَرَ بِما أَنْزَلَ اللّهُ مِنْ كِتابٍ».[14]

راوی از امام صادق (علیه‌السلام) پرسید: در محل زندگی ما مردی است که برخی به او مراجعه می‌کنند و او خبرهایی می‌دهد. چیزی دزدی شده و از او می‌پرسند که دزد کیست؟ یا مانند آن. آیا من هم از او بپرسم؟ امام (علیه‌السلام) فرمود: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: کسی که نزد ساحر، کاهن یا دروغگویی برود و آنچه را می‌گوید تصدیق کند، همانا به کتاب خدا کافر شده است.

شیخ انصاری (رحمه‌الله) این روایت را بیان کرده و سند آن را صحیح دانسته است.[15]

سند روایت، صحیح است و دلالت خوبی دارد اما قیدی دارد که رجوع به کاهن، همراه با تصدیق او باید باشد تا از این عمل، تعبیر به کفر شود. مفهوم آن این است که اگر او را تصدیق نکنیم، کفر نیست اما بر اساس روایات دیگر، رجوع به کاهن بدون تصدیق هم حرام است.

کسی که مورد پرسش راوی است، از سه قسم خارج نیست: یا ساحر یا کاهن یا کذّاب است. این شخص یا سحر بلد است یا کهانت می‌داند یا آنکه هیچ کدام نیست و دروغگو است. در هر صورت، وظیفه مکلّف این است که نزد چنین فردی نرود. ساحر یا کافر ممکن است صادق یا دروغگو باشد و فقط ادعای سحر و کهانت کند؛ پیامبر از همه موارد، نهی می‌کند.

روایت سوم: «أَيُّهَا النَّاسُ إِيَّاكُمْ وَ تَعَلُّمَ النُّجُومِ إِلَّا مَا يُهْتَدَى بِهِ فِي بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ فَإِنَّهَا تَدْعُو إِلَى الْكَهَانَةِ وَ الْمُنَجِّمُ كَالْكَاهِنِ وَ الْكَاهِنُ كَالسَّاحِرِ وَ السَّاحِرُ كَالْكَافِرِ وَ الْكَافِرُ فِي النَّارِ».[16] ای مردم! به دنبال علم نجوم نروید مگر برای یافتن مسیر در خشکی یا دریا. نجوم به کهانت دعوت می‌کند، منجّم مانند کاهن است، کاهن مانند ساحر است، ساحر مانند کافر است و کافر در آتش جهنم است.

روایت چهارم: عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌ السلام)‌: فَمِنْ أَيْنَ أَصْلُ الْكِهَانَةِ وَ مِنْ أَيْنَ يُخْبَرُ النَّاسُ بِمَا يَحْدُثُ: قَالَ (علیه‌ السلام)‌: «إِنَّ الْكِهَانَةَ كَانَتْ فِي الْجَاهِلِيَّةِ فِي كُلِّ حِينِ ﴿فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ﴾[17] كَانَ الْكَاهِنُ بِمَنْزِلَةِ الْحَاكِمِ يَحْتَكِمُونَ إِلَيْهِ فِيمَا يَشْتَبِهُ عَلَيْهِمْ مِنَ الْأُمُورِ بَيْنَهُمْ فَيُخْبِرُهُمْ عَنْ أَشْيَاءَ تَحْدُثُ وَ ذَلِكَ مِنْ وُجُوهٍ شَتَّى فِرَاسَةِ الْعَيْنِ وَ ذَكَاءِ الْقَلْبِ وَ وَسْوَسَةِ النَّفْسِ وَ فِتْنَةِ الرُّوحِ مَعَ قَذْفٍ فِي قَلْبِهِ؛ لِأَنَّ مَا يَحْدُثُ فِي الْأَرْضِ مِنَ الْحَوَادِثِ الظَّاهِرَةِ فَذَلِكَ يَعْلَمُ الشَّيْطَانُ وَ يُؤَدِّيهِ إِلَى الْكَاهِنِ وَ يُخْبِرُهُ بِمَا يَحْدُثُ فِي الْمَنَازِلِ وَ الْأَطْرَافِ. وَ أَمَّا أَخْبَارُ السَّمَاءِ فَإِنَّ الشَّيَاطِينَ كَانَتْ تَقْعُدُ مَقَاعِدَ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ إِذْ ذَاكَ وَ هِيَ لَا تَحْجُبُ وَ لَا تُرْجَمُ بِالنُّجُومِ وَ إِنَّمَا مُنِعَتْ مِنِ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ لِئَلَّا يَقَعَ فِي الْأَرْضِ سَبَبٌ تُشَاكِلُ الْوَحْيَ مِنْ خَبَرِ السَّمَاءِ فَيَلْبَسُ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ مَا جَاءَهُمْ عَنِ اللَّهِ لِإِثْبَاتِ الْحُجَّةِ وَ نَفْيِ الشُّبْهَةِ وَ كَانَ الشَّيْطَانُ يَسْتَرِقُ الْكَلِمَةَ الْوَاحِدَةَ مِنْ خَبَرِ السَّمَاءِ بِمَا يَحْدُثُ مِنَ اللَّهِ فِي خَلْقِهِ فَيَخْتَطِفُهَا ثُمَّ يَهْبِطُ بِهَا إِلَى الْأَرْضِ فَيَقْذِفُهَا إِلَى الْكَاهِنِ؛ فَإِذَا قَدْ زَادَ كَلِمَاتٍ مِنْ عِنْدِهِ فَيَخْلِطُ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ فَمَا أَصَابَ الْكَاهِنُ مِنْ خَبَرٍ مِمَّا كَانَ يُخْبِرُ بِهِ فَهُوَ مَا أَدَّاهُ إِلَيْهِ الشَّيْطَانُ لِمَا سَمِعَهُ وَ مَا أَخْطَأَ فِيهِ فَهُوَ مِنْ بَاطِلِ مَا زَادَ فِيهِ، فَمُنْذُ مُنِعَتِ الشَّيَاطِينُ عَنِ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ انْقَطَعَتِ الْكِهَانَةُ وَ الْيَوْمَ إِنَّمَا تُؤَدِّي الشَّيَاطِينُ إِلَى كُهَّانِهَا أَخْبَاراً لِلنَّاسِ بِمَا يَتَحَدَّثُونَ بِهِ وَ مَا يُحَدِّثُونَهُ وَ الشَّيَاطِينُ تُؤَدِّي إِلَى الشَّيَاطِينِ مَا يَحْدُثُ فِي الْبُعْدِ مِنَ الْحَوَادِثِ مِنْ سَارِقٍ سَرَقَ وَ مِنْ قَاتِلٍ قَتَلَ وَ مِنْ غَائِبٍ غَابَ وَ هُمْ بِمَنْزِلَةِ النَّاسِ أَيْضاً صَدُوقٌ وَ كَذُوب ...».[18]

این روایت را قبلا بررسی کردیم.

روایت پنجم: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[19] عَنْ أَبِيهِ[20] عَنِ النَّوْفَلِيِّ[21] عَنِ السَّكُونِيِّ[22] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: «السُّحْتُ ثَمَنُ الْمَيْتَةِ وَ ثَمَنُ الْكَلْبِ‌ وَ ثَمَنُ الْخَمْرِ وَ مَهْرُ الْبَغِيِّ وَ الرِّشْوَةُ فِي الْحُكْمِ وَ أَجْرُ الْكَاهِنِ».[23]

این روایت موثقه است که یکی از پول‌های حرام و سحت را مزد کاهن می‌داند. دلالت روایت فقط درباره حرمت مزد کاهن است اما این که آیا خود کهانت هم حرام است یا نه در روایت وجود ندارد ولی ملازمه وجود دارد که هر چیزی مزدش حرام باشد، خودش هم حرام است. ممکن است این ملازمه پذیرفته نشود و مواردی یافت شود که اصل عمل، حرام نیست اما مزد آن حرام باشد؛ مانند مزد بر واجبات.

روایت ششم: «حدثنا أحمد بن الحسن القطان،[24] قال: حدثنا أحمد بن يحيى بن زكريا القطان[25] قال: حدثنا بكر بن عبد الله بن حبيب،[26] قال: حدثنا تميم بن بهلول،[27] عن أبيه،[28] عن عبد الله ابن الفضيل،[29] عن أبيه،[30] قال: سمعت أبا خالد الكابلي يقول: سمعت زين العابدين علي بن الحسين عليهما‌السلام يقول: ... والذنوب التي تظلم الهواء: السحر، والكهانة».[31] امام سجاد (علیه‌السلام) فرمود:‌ از گناهانی که هوا را تاریک می‌کند، سحر و کهانت است.

سند روایت قوی نیست اما دلالت آن بر گناه بودن کهانت درست است. برای دانستن حرمت کهانت، نیازی به دانستن علم رجال نیست؛ زیرا روایات درباره آن در حد تواتر است و یقین پیدا می‌کنیم که از معصومین صادر شده است. از طرفی برخی از روایات این بحث، صحیح است و نیازی به روایات ضعیف نیست و روایات ضعیف در حد مؤیّد پذیرفته است.

روایت هفتم: بِإِسْنَادِهِ[32] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام قَالَ مِنَ السُّحْتِ ثَمَنُ الْمَيْتَةِ ... وَ أَجْرُ الْكَاهِنِ ...».[33]