درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ وجوب دفع منکر/ نصب دوربین و استراق سمع

خلاصه جلسه قبل: صحبت در علم فقه درباره حرمت تجسس بود که به آیه، روایات، عقل و اجماع در این باره استدلال شد؛ پس به ادلّه اربعه، حرمت تجسس ثابت است. روایات صحیحی وجود دارد که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای برخی از مسئولان که نصب کرده بود، جاسوسانی را قرار می‌داد تا اگر تخلفی انجام داد به ایشان گزارش دهند.

در روایت صحیح السندی امام رضا (علیه‌السلام) فرمود: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ إِذَا وَجَّهَ جَيْشاً فَأَمَّهُمْ أَمِيرٌ، بَعَثَ مَعَهُ مِنْ ثِقَاتِهِ مَنْ يَتَجَسَّسُ لَهُ خَبَرَهُ».[1]

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) وقتی سپاهی را گسیل می‌کرد، برای سپاه، امیری قرار می‌داد، همراه او نیز افراد ثقه‌ای را می‌فرستاد تا درباره اخبار او تجسس کنند.

«کان» دلالت بر استمرار دارد؛ یعنی روش پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) این‌گونه بوده که وقتی برای کاری مسئولی قرار می‌داد، در کنارش افراد مورد اعتمادی را می‌گماشت تا کارهایش را گزارش دهند.

مقام و پست، ممکن است باعث شود که افراد منحرف شده و با افراد نادرستی ارتباط برقرار کنند و مرتکب خلاف شوند؛ پس باید کسانی باشند که مراقب آن‌ها باشند تا خلافشان را گزارش کنند.

جاسوسی به ادلّه اربعه حرام است مگر این‌که مربوط به امور جامعه باشد و شخصی نیست؛ در این‌ صورت، گاهی واجب است. باید مراقب تخلّف مسئولان بود و گاهی به آن‌ها تذکر داد؛ امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به مسئولی که بر سر سفره‌ای با چند غذای رنگارنگ، حاضر شد، تذکّر داد که نباید این کار را انجام دهی.

نصب دوربین

یکی از تطبیقات این بحث نصب دوربین است؛ مثلا در مؤسسه‌ای دوربین‌هایی نصب می‌شود و رئیس مؤسسه، کارمندان را از طریق دوربین نگاه می‌کند و تخلّفاتشان دیده می‌شود. افراد جلوی در خانه خود دوربین‌هایی نصب می‌کنند تا اگر دزد یا خلافکاری آمد، تصویر و صدای او ضبط شود. دوربین یکی از ابزار تجسس است که در تمام دنیا وجود دارد. حکومت‌های برای کنترل افراد، از دوربین‌های امنیتی نصب‌شده در خیابان‌ها استفاده می‌کند. برای رسیدن به امنیت کامل نیاز است که همه خیابان‌ها و حتی کوچه‌ها دوربین امنیتی داشته باشند.

آیا جایز است که تمام رفت‌وآمد افراد با این دوربین‌ها کنترل شود؟ بر اساس آنچه گفته شد، برای داشتن امنیت، حکومت‌ها در خیابان‌ها و صاحبان دکان‌ها و خانه‌ها، جلوی در و داخل دکان یا خانه، دوربین نصب می‌کنند. آنچه حرام است، تجسس از مسائل شخصی افراد است اما برای حفظ امنیت، اگر مسئله‌ای شخصی نباشد، تجسس درباره آن شرعی و جایز است. استفاده از این دوربین‌ها برای جلوگیری از جرم یا رسیدگی به جرم است اما معمولا کسی حق ندارد فیلم آن را در جامعه پخش کند و آبروی افراد را ببرد مگر در موارد خاص.

استراق سمع

اشکالی ندارد که مثلا رئیس مؤسسه یا اداره‌ای، ابزاری را در محیط کاری نصب کند که صدای کارمندان را بررسی کند تا به تخلفات آن‌ها رسیدگی شود. این جواز استراق سمع، مربوط به محیط اداره یا خیابان است اما نمی‌توان صدای درون خانه افراد را گوش داد که مثلا با همسر خود چه می‌گوید.

ورود به منزل

آیا افراد یا نیروهای امنیتی می‌توانند بدون اجازه وارد منزل دیگران شوند؟ بر اساس حکم آیه ﴿وَلَا تَجَسَّسُوا﴾[2] ورود به منزل دیگران به حکم اولی حرام است. تجسس و ورود به حریم خصوصی افراد حرام است و اگر در حریم خصوصی‌اش گناهی می‌کند، خودش می‌داند و خدای خودش. مگر این‌که در داخل منزلش جرم سنگینی را مرتکب می‌شود؛ مثلا در حال ساخت بمب برای کشتن دیگران است. گاهی اهمیت مسأله این‌قدر زیاد است که با ظن و گمان به ارتکاب چنین جرمی، می‌توان به منزل افراد وارد شد و نیازی به یقین نیست اما در مواردی مانند شرابخواری، قماربازی، مصرف مواد مخدر و ...، نمی‌توان حریم خصوصی افراد را نقض کرد.

در مواردی مانند پارتی‌ها، اگر جنبه فساد اجتماعی داشته باشد، منزل شخصی نیست بلکه خانه فساد است.