درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ وجوب دفع منکر/ حرمت تجسس در اجماع و عقل

خلاصه جلسه قبل: صحبت در علم فقه درباره حرمت تجسس بود که به آیه و روایاتی در این باره استدلال شد. اجماع و عقل نیز بر این حرمت دلالت دارند.

دلیل سوم: عقل

عقل هر انسانی حکم می‌کند که تجسس از مسائل شخصی و داخلی خانواده افراد، جایز نیست. در همه کشورهای دنیا، این‌گونه تجسس جایز نیست و انحصار در دین اسلام ندارد بلکه همه ادیان و تفکرات این حکم را قبول دارند.

دلیل چهارم: اجماع

مرحوم شهید ثانی بر حرمت تجسس در امور شخصی افراد، ادعای اجماع می‌کند: «و قد ورد بالنّهي عن التجسس الكتاب و السنّة بل الإجماع أيضا».[1]

صاحب جواهر (رحمه‌الله) می‌گوید: «مضافا إلى حرمة التجسس، قال الله تعالى ﴿وَلا تَجَسَّسُوا وَلا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً﴾[2] ... مضافا إلى إجماع المسلمين بل بداهة الدين».[3] وی نیز علاوه بر استدلال به کتاب و سنت، به اجماع استدلال می‌کند و حرمت آن را از بدیهیات دین می‌داند.

تجسس جایز در سیره معصومین

بر اساس ادله اربعه بیان‌شده، جای شکی نیست که یکی از محرمات الهی تجسس است اما در روایات، مواردی داریم که معصومین (علیهم‌السلام) تجسس را در برخی از امور اجتماعی جایز دانسته‌اند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) وقتی لشکری را به فرماندهی شخصی به جنگ می‌فرستاد، برخی افراد را در کنار او قرار می‌داد تا مراقب اعمال و رفتار او باشند و به حضرت گزارش بدهند. در زمان امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نیز چنین مواردی وجود داشته است.

«ثُمّ تَفَقّد أَعمَالَهُم وَ ابعَثِ العُیُونَ مِن أَهلِ الصّدقِ وَ الوَفَاءِ عَلَیهِم».[4]

امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به مالک اشتر فرمود: درباره اعمال کارگزاران خود، جست‌وجو کن. برخی از افراد راستگو و باوفا را به‌عنوان جاسوس در کنار آن‌ها قرار بده (تا گزارش اعمالشان را به تو بدهند).

کسی را که مسئول قرار می‌هیم باید کسی را ناظر بر اعمالش قرار بدهیم تا کارهایش را گزارش کند؛ زیرا امنیت مال، جان و ناموس مردم در اختیار او است.

اگر زدوبندهای شهرداری و برخی از سازمان‌ها با ثروتمندان نبود، واقعه آبادان اتفاق نمی‌افتاد. گاهی فردی حقیقی خیانتی می‌کند که خیانتش اهمیت بسیار بالایی ندارد اما گاهی شخص حقوقی مانند شهردار شهری خیانت می‌کند و منافع شهرداری یا شخصی را در نظر گرفته است؛ که این بسیار مهم است.

جمهوری اسلامی اکنون با ثروتمندانی مواجه است که کالاهای اساسی و مصرفی را اهتکار می‌کنند تا به قیمت گزافی بفروشند و ضربه آن را افراد ضعیف جامعه می‌خورند. تا زمانی که ثروتمندان ما تدیّن نداشته باشند، این گرفتاری را ما خواهیم داشت. در هر زمانی نیاز است که جاسوسانی باشند تا کارهای مسئولان را گزارش دهند.

برخی از افراد متدینِ نماز شب‌خوان داشتیم که وقتی به آن‌ها مسئولیتی داده ‌شد، چند ماه اول، وظایفش را به‌خوبی انجام ‌داد اما پس از آن اخلاقش عوض ‌شد. برخی از دوستان هستند که قصد می‌کنند قاضی شوند، من به آن‌ها می‌گویم که باید افراد مستحکمی باشید تا قاضی بشوید. ممکن است ابتدا انسان متدینی باشید اما با قرارگیری در پست و مقام و مواجهه با پول‌های کلان و شهوات، معلوم نیست که همان انسان سابق باشید. باید بدانیم که انسان‌ها عوض می‌شوند.

وقتی یکی از کارگزاران امام علی (علیه‌السلام) در مجلسی شرکت کرد که چند نوع غذا وجود داشت، حضرت او را توبیخ کرد که نباید در چنین مجلسی شرکت می‌کردی. اگر نامه‌های امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در نهج‌البلاغه را ببینید، حضرت به آن‌ها می‌گوید: مبادا غنایم و زمین‌ها را به اقوام نزدیک خود بدهید. در بسیاری از کشورها عقلای عالم چنین قوانینی را وضع کرده‌اند که اگر شخصی به سمتی منصوب شد، حق ندارد آشنایان خود را به کاری بگمارد؛ وگرنه فساد جامعه را فرامی‌گیرد. اگر نزدیکان مسئول، متخصص هم باشند تا می‌توان از متخصصان دیگر استفاده کرد، نباید از آن آشنا استفاده شود.

اگر می‌خواهیم ماده فساد را در این مملکت از بین ببریم، نیاز است که جاسوسانی را برای مسئولان قرار دهیم تا ماده فساد را شناسایی کنیم. علاوه بر تخلفات مالی مسئولان باید به تخلفات اخلاقی آن‌ها که از قدرت خود سوءاستفاده کرده‌اند هم رسیدگی شود.

تا مسئولین کشوری اصلاح نشوند، مردم عادی آن کشور هم اصلاح نخواهند شد. وقتی رئیس بانکی خودش تخلفی می‌کند، اگر زیردستانش هم خلافی کنند، جرأت نمی‌کند که به آن‌ها بگوید خلاف نکنند.

زمانی در دادگاه انقلاب، سفارش شد که پرونده‌ شخصیتی را که به او ظلم شده بود، بررسی کنیم. وقتی مشغول مطالعه پرونده بود، دربان آنجا حدود پنجاه پرونده را با زحمت به اتاق آورد. به او گفتم که این‌ها چیست؟ گفت: به همه این‌ها ظلم شده است. او به من فهماند که اگر قرار است این مورد را با سفارش بررسی کنی، ما هم دوستانی داریم که به آن‌ها ظلم شده است. اگر بخواهید خارج از نوبت پرونده‌ای را بررسی کنید، افراد زیادی توقع دارند که برای آن‌ها هم همین کار انجام شود.