درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ وجوب دفع منکر/ حرمت تجسس در روایات

خلاصه جلسه قبل: صحبت در علم فقه درباره حرمت جاسوسی بود که به آیه و روایاتی در این باره استدلال شد. این دلایل قابل تردید نیست بلکه ادله اربعه بر حرمت تجسس قائم است.

تجسس گاهی درباره امور داخلی و شخصی افراد است؛ مثلا آیا در خانه خودش شراب می‌خورد،‌ آیا قماربازی می‌کند. گاهی تجسس درباره رفتار او در جامعه است؛ مثلا از کارهای وزیر، تجسس می‌کنند که آیا وظایفش را درست انجام می‌دهد یا در وظایفش مرتکب خلاف می‌شود؟ آیا عزل و نصب‌هایش بر اساس قانون است؟ چنین تجسس‌هایی که مربوط به امور شخصی و خانوادگی نیست بلکه مربوط به وظایف اجتماعی است جایز است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز افرادی را برای جاسوسی در امور اجتماعی قرار داده بود تا کنترل شود که آیا مسئولان به وظایف خود عمل می‌کنند یا نه.

روایت چهارم: «سَهْلُ بْنُ زِيَادٍ عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه‌ السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ الرَّجُلُ مِنْ إِخْوَانِي يَبْلُغُنِي عَنْهُ الشَّيْ‌ءُ الَّذِي أَكْرَهُهُ فَأَسْأَلُهُ عَنْ ذَلِكَ فَيُنْكِرُ ذَلِكَ وَ قَدْ أَخْبَرَنِي عَنْهُ قَوْمٌ ثِقَاتٌ. فَقَالَ لِي: يَا مُحَمَّدُ كَذِّبْ سَمْعَكَ وَ بَصَرَكَ عَنْ أَخِيكَ فَإِنْ شَهِدَ عِنْدَكَ خَمْسُونَ قَسَامَةً وَ قَالَ لَكَ قَوْلًا فَصَدِّقْهُ وَ كَذِّبْهُمْ لَا تُذِيعَنَّ عَلَيْهِ‌ شَيْئاً تَشِينُهُ‌ بِهِ وَ تَهْدِمُ بِهِ مُرُوءَتَهُ- فَتَكُونَ مِنَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ- ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ‌ أَنْ تَشِيعَ الْفاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ‌﴾[1] ».[2]

راوی به امام کاظم (علیه‌السلام) عرض کرد: فدایت شوم! یکی از برادران دینی ما حرف‌هایی پشت سرش می‌زنند که من بدم می‌آید؛ پس از او درباره آن حرف‌ها پرسیدم و او انکار کرد؛ این در حالی است که گروهی از افراد ثقه این حرف‌ها را زده‌اند. امام (علیه‌السلام) فرمود: ای محمد! آنچه درباره برادرت می‌شنوی یا می‌بینی را تکذیب کن. اگر پنجاه نفر ثقه قسم خوردند که این کار را کرده اما او چیز دیگری می‌گوید، برادرت را تصدیق و آن‌ها را تکذیب کن. چیزی که باعث سرافکندگی و از بین رفتن انصاف است به او نسبت نده وگرنه از کسانی هستی که خداوند در کتابش فرمود: «کسانی که دوست دارند زشتی‌ها در ميان مردم باايمان شيوع يابد، عذاب دردناکی برای آنان در دنيا و آخرت است».

وظیفه حاکم در دادگاه این است که بر اساس شهادت شهود حکم کند اما ما انسان‌های معمولی تا در دادگاه چیزی ثابت نشده باید انکار افراد را بپذیریم. بر فرض اثبات در دادگاه هم حق نداریم جای دیگری نقل کنیم و آبروی او را ببریم مگر این‌که دادگاه صلاح بداند که جرم او را علنی کند.

روایت پنجم: وقال ( صلّى الله عليه وآله ) : «شرّ الناس الظانون، وشرّ الظانين المتجسسون، وشرّ المتجسسين القوّالون، وشرّ القوّالين الهتاكون».

پیامبر (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) فرمود: بدترین مردم کسانی هستند که به دیگران سوء‌ظن دارند، بدترین سوءظن‌دارها کسانی هستند که (از عیوب مردم) تجسس می‌کنند، بدترین جاسوس‌ها کسانی هستند که هرجا می‌نشینند آنچه را پی برده‌اند می‌گویند و بدترین این افراد کسانی هستند که علاوه بر بازگو کردن عیوب، هتاکی هم درباره آن شخص می‌کنند.

روایت ششم: «وَلیَکُن أَبعَدَ رَعِیّتِکَ مِنکَ وَأَشنَأَهُم عِندَکَ أَطلَبُهُم لِمَعَایِبِ النّاسِ فَإِنّ فِی النّاسِ عُیُوباً الواَلیِ أَحَقّ مَن سَتَرَهَا فَلَا تَکشِفَنّ عَمّا غَابَ عَنکَ مِنهَا فَإِنّمَا عَلَیکَ تَطهِیرُ مَا ظَهَرَ لَکَ وَ اللّهُ یَحکُمُ عَلَی مَا غَابَ عَنکَ فَاستُرِ العَورَهَ مَا استَطَعتَ یَستُرِ اللّهُ مِنکَ مَا تُحِبّ سَترَهُ مِن رَعِیّتِکَ».[3]

ان‌شاءالله وقتی به سمتی رسیدید، برخی افراد، اطراف شما می‌آیند که بدی دیگران را نزد شما می‌گویند. امام علی (علیه‌السلام) فرمود: دورترین و دشمن‌ترین رعیت‌های تو کسانی هستند که به دنبال عیب مردم هستند. مردم معمولا عیب‌هایی دارند اما والی وظیفه دارد که این عیوب را بپوشاند. آنچه از این عیب‌ها از تو مخفی است را آشکار نکن. اگر عیبی را هم دانستی آن را تطهیر کن (مثلا بگو که اشتباه است). آنچه مردم از تو مخفی می‌کنند، امرش با خداوند است (که با آن‌ها چه کند). اگر آنچه باعث از بین رفتن آبروی مردم است را مخفی کنی، خداوند نیز آنچه را که دوست داری رعیتت نداند، مخفی می‌کند.