درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ وجوب دفع منکر/ حرمت تجسس در روایات

خلاصه جلسه قبل: صحبت در علم فقه درباره تجسس و جاسوسی بود که به صراحت در آیات و روایات از آن نهی شده است. تجسس یعنی، جست‌وجو کردن عیوب مردم.

روایات حرمت تجسس:

روایت اول: «محمد بن أحمد بن يحيى عن محمد بن موسى عن الحسن بن علي عن أبيه عن علي بن عقبة عن موسى بن اكيل النميري عن ابن ابي يعفور قال: قلت لأبي عبد الله عليه‌السلام: بما تعرف عدالة الرجل بين المسلمين حتى تقبل شهادته لهم وعليهم؟ قال فقال: ان تعرفوه بالستر والعفاف والكف عن البطن والفرج واليد واللسان، ويعرف باجتناب الكبائر التي اوعد الله عليها النار من شرب الخمر والزنا والربا وعقوق الوالدين والفرار من الزحف وغير ذلك، والدال على ذلك كله والساتر لجميع عيوبه حتى يحرم على المسلمين تفتيش ما وراء ذلك من عثراته وغيبته ويجب عليهم توليته واظهار عدالته في الناس ...».[1]

راوی از امام صادق (علیه‌السلام) پرسید: عدالت انسان میان مسلمین را چگونه باید تشخیص داد تا شهادتش به سود یا ضرر مردم پذیرفته شود. امام (علیه‌السلام) فرمود: عادل کسی است که درباره شکم، مسائل جنسی، دست و زبان ستر و عفاف دارد.

[این محفوظ بودنش درباره شکم این‌گونه است که غذای شبهه‌ناک مصرف نمی‌کند. در مسائل جنسی خود را آلوده شهوات نمی‌کند. دستان خود را آلوده به گناهانی مانند سرقت نمی‌کند بلکه دست مردم را می‌گیرد. مراقب زبان خود است تا بدگویی، غیبت، تهمت و سایر گناهان را انجام ندهد].

می‌خواهی عادل را بشناسی او کسی است که از گناهان کبیره دوری می‌کند، گناهانی که خداوند نسبت به آن‌ها وعده آتش داده است که شامل مواردی مانند شرب خمر، زنا، ربا، عاق والدین، فرار از میدان رزم و ... می‌شود.

[گاهی جبهه نرفتن بهتر از آن است که جبهه برود و از میدان فرار کند؛ زیرا باعث می‌شود که دیگران هم سست شوند و گمان کنند اتفاقی افتاده که باید فرار کنند].

عادل کسی است که عیوب خود را مخفی می‌کند. همین‌که ما از او عیبی سراغ نداریم کافی است. وقتی ظاهرش خوب است بر مسلمانان حرام است که بیش از آن تجسس کنند که بفهمند باطن او چگونه است. هر کسی ممکن است لغزشی در زندگی داشته باشد اما همین‌که ظاهرش صالح است، حق ندارید که باطن او را تفتیش کنید. واجب است چنین انسانی که از او خلافی سراغ ندارید را دوست داشته باشید و به مردم بگویید که او عدالت دارد.

بر اساس این روایت، تجسس درباره باطن افرادی که ظاهرشان بدون گناه است، حرام است. فقط در مواردی مانند ازدواج و ... استثنا شده که در باب «نصح المستشیر» بیان شده است. این روایت مؤید آیه قرآن است که تجسس را حرام می‌داند.[2]

روایت دوم: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله‌ يَا مَعْشَرَ مَنْ أَسْلَمَ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ يَخْلُصِ الْإِيمَانُ إِلَى قَلْبِهِ لَا تَذُمُّوا الْمُسْلِمِينَ وَ لَا تَتَبَّعُوا عَوْرَاتِهِمْ‌ فَإِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَوْرَاتِهِمْ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَوْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللَّهُ تَعَالَى عَوْرَتَهُ يَفْضَحْهُ وَ لَوْ فِي بَيْتِهِ».[3]

پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: ای گروهی که به زبان مسلمان شدید ولی هنوز قلبتان مسلمان نیست! از مسلمانان بدگویی نکنید، از چیزهای مخفی مردم جست‌وجو نکنید.

کسانی که به دنبال این هستند که به مردم گیر بدهند و بد بگوید، با زبان مسلمان هستند اما ایمان در قلب آن‌ها وارد نشده است. از باطن مردم جست‌وجو نکنید بلکه همین ظاهرش خوب است کفایت می‌کند؛ دانستن باطن مردم، کار خداوند است. کسی که به دنبال عیوب مردم باشد تا آبروی آن‌ها را ببرد، خداوند عیوب او را واکاوی می‌کند و آبروی او را می‌برد، هرچند در خانه خودش باشد.

روایت سوم: پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در ضمن خطبه‌ای فرمود: «مَنِ اطَّلَعَ فِي بَيْتِ جَارِهِ فَنَظَرَ إِلَى عَوْرَةِ رَجُلٍ أَوْ شَعْرِ امْرَأَةٍ أَوْ شَيْ‌ءٍ مِنْ جَسَدِهَا كَانَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ أَنْ يُدْخِلَهُ النَّارَ مَعَ الْمُنَافِقِينَ الَّذِينَ كَانُوا يَبْتَغُونَ عَوْرَاتِ النَّاسِ فِي الدُّنْيَا وَ لَا يَخْرُجُ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى يَفْضَحَهُ اللَّهُ وَ يُبْدِيَ لِلنَّاسِ عَوْرَتَهُ فِي الْآخِرَةِ».[4]

کسی که به خانه مردم نگاه کند و عورت مردی یا مو یا قسمتی از بدن زنی را ببیند، حق، این است که خداوند او را با منافقان در آتش جهنم وارد کند. منافقان کسانی هستند که به دنبال عیوب مردم هستند تا چیزهای مخفی را پیدا کنند. این افراد از دنیا نمی‌روند مگر این‌که خداوند آن‌ها را مفتضح می‌کند و خداوند عیب‌های آن‌ها را برای همه آشکار می‌کند. کسی که به دنبال عیب مردم است، نخستین قدمی که برمی‌دارد در جهنم است.

به دنبال عیب مردم نباشید و اگر کسی عیب دیگری را برای شما گفت، گوش نکنید. اگر کسی عیب دیگری را برای دیگری بگوید، خداوند عیب او را به همه می‌گوید.