درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ وجوب دفع منکر/ انواع تجسس

خلاصه جلسه قبل: صحبت در علم فقه درباره قاعده اهم و مهم در بحث پیشگیری از جرم بود. در این باره مسأله تجسس را بررسی می‌کردیم. خداوند در قرآن مجید می‌فرماید: ﴿يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا﴾[1] خداوند در این آیه به‌صراحت از تجسس در امور مردم نهی می‌کند.

انواع تجسس

این آیه مطلق است و شامل هرگونه تجسسی می‌شود؛ پس نیاز است که انواع تجسس را بررسی کنیم:

نوع اول: تجسس گاهی بدون هیچ انگیزه عقلایی است. برخی دوست دارند که از زندگی خصوصی مردم اطلاع داشت باشند بدون این‌که با آن‌ها دشمنی یا دوستی داشته باشند.

نوع دوم: جاسوس از زندگی دیگری تجسس می‌کند تا آبروی او را ببرد. هدف او اشاعه فحشا است تا آبروی افراد را ببرد.

نوع سوم: تجسس به نیّت درست و صحیحی است. تجسس او برای کشف فساد و حفظ امنیت جامعه است. اگر تجسس نشود ممکن است افراد زیادی ترور و کشته شوند، اموال مردم چپاول شود، ناموس مردم هتک حرمت شود.

نوع چهارم: تجسس، بالفعل ارتباطی به امنیت جامعه ندارد اما در آینده باعث حفظ امنیت می‌شود؛ مثلا قرار است شخصی برای تصاحب پست یا مقامی پیشنهاد شود.

آیت‌الله مکارم می‌گوید: تجسس برای حفظ امنیت جامعه مقبول است. در زمان نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) هم افرادی به‌نام «عیون» وظیفه این تجسس را داشتند. البته باید دقّت داشت که به مردم حُسن ظن داشته باشیم نه سوء ظن، وگرنه مصداق ﴿يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا﴾ است؛ مردم خوب هستند مگر این‌که بدی آن‌ها ثابت شود. شما هم حق ندارید که تجسس کنید تا بدی آن‌ها را ثابت کنید. سوء ظن، علت برای تجسس حرام است. تجسس در زندگی شخصی حرام است اما اگر شخصی است که جان، مال و ناموس مردم به دست او سپرده می‌شود، این شخص باید کنترل شود. در مسائل شخصی او نباید تجسس شود اما آن مواردی که مربوط به جامعه است، باید زیر نظر باشد تا اگر تخلّفی دارند برخورد شود.

آیت‌الله مکارم می‌گوید: گاهی این امر بهانه می‌شود که این قانون اصیل اسلامی را زیر پا بگذارند؛ مثلا می‌گویند: «احتمال می‌دهیم که این شخص موجب اخلال امنیت مردم شود؛ پس تلفن او را کنترل کردیم» در کنار این کنترل به مسائل شخصی و داخل خانواده او هم پی می‌برند، درحالی‌که به دنبال امنیت جامعه بودند اما مسائل شخصی مانند رابطه نامشروع با دیگری را هم پیگیری می‌کنند. تشخیص مرز تجسس حلال و تجسس حرام، سخت است. اگر نیاز امنیتی است که کسی کنترل شود، اگر به مسائل شخصی او پی برده شود باید نادیده گرفته شود و پیگیری نشود.

آیه‌ای دیگر

آیه دیگری که می‌تواند در این باره به ما کمک کند آیه نوزده سوره نور است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَاللَّهُ يعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾؛[2] کسانی که دوست دارند زشتی‌ها در ميان مردم باايمان شيوع يابد، عذاب دردناکی برای آنان در دنيا و آخرت است و خداوند می‌داند و شما نمی‌دانيد.

این افراد، مرتکب فاحشه نشده‌اند اما دوست دارند که فاحشه در جامعه رواج یابد؛ کسی که حب اشاعه فاحشه را داشته باشد، عذاب الیم دارد.

گناه را نباید مرتکب شد، حتی اطراف آن هم نباید رفت «من یرتد حولها یوشک آن یدخلها» کسی که اطراف گناه می‌گردد احتمال دارد که در آینده داخل در آن هم بشود. اگر با زن نامحرمی در خانه تنها هستی، آنجا نمان و بیرون برو؛ اگر نماز هم می‌خواهی بخوانی در خانه نمان و بیرون برو. در محل بحث هم علاوه بر اشاعه فاحشه، حب به آن هم منهی است. اگر دوست داری که این شخص در زندگی شخصی خودش چه کاری می‌کند، نشانه خباثت است؛ هرچند آن را به دیگران نگویی. شیطان کم‌کم وسوسه می‌کند و آن را برای دیگران هم می‌گویی. دوست داشتن پی بردن به اسرار مردم باعث می‌شود که عمل گناه جاسوسی انجام شود و بعد از آن کم‌کم آن را برای دیگران می‌گوید و اشاعه فحشا می‌شود.