درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ وجوب دفع منکر/ ملاک اهم

خلاصه جلسه قبل: صحبت در علم فقه درباره قاعده اهم و مهم در بحث پیشگیری از جرم بود. معیارها و ملاک‌هایی برای تشخیص اهم از مهم بیان شد.

معیار ششم

مصالح اصیل، مقدم بر مصالح غیر اصیل است. برخی از مصالح یا مفاسد به اصل نظام بازمی‌گردد که آن را حفظ یا متزلزل می‌کند اما برخی از مصالح و مفاسد در حفظ یا تزلزل اصل نظام دخالتی ندارند. در داستان صلح حدیبیه، مشرکان از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) خواستند که ابتدای صلح‌نامه با عبارت «بسم‌ الله الرحمن الرحیم» آغاز نشود بلکه نوشته شود: «بسمک اللهم». همچنین خواسته شد که در عنوان حضرت، خطاب «رسول الله» نوشته نشود؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با هر دو درخواست موافقت کرد؛ زیرا در اصل نظام اسلامی، تأثیر نداشت. اهم آن است که اصل نظام حفظ شود و برای آن ممکن است در برخی از مسائل مسامحه و مماشات کرد.

معیار هفتم

مصالح یقینی بر مصالح احتمالی تقدّم دارد. در تزاحم میان مصلحی که یقینی هستند با مصالحی که ممکن است نصیب ما شود، مصالح یقینی مقدم است. مثلا به شما می‌گویند که در هر سال، یک مرتبه می‌توانید از ایران خارج شوید و شما نذر می‌کنید که به کربلا مشرّف شوید اما احتمال دارد که روابط ایران و عربستان هم اصلاح شود و بتوانید به حج بروید. چون یک بار می‌توانید از ایران خارج شوید یا باید به کربلا بروید که یقینی است یا صبر کنید اگر زمینه حج، فراهم شود و به حج بروید اما ممکن است زمینه آن فراهم نشود. هر دو واجب است؛ کربلا را نذر کرده‌اید و حج چون مستطیع هستید. هرچند مصلحت احتمالی قوی‌تر از مصلحت یقینی است اما مصلحت یقینی مقدّم می‌شود.

معیار هشتم

مصالحی که به مقاصد شارع مقدس نزدیک‌تر است مقدم بر سایر مصالح است. ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَينَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾،[1] ارسال رسل و انزال کتب برای اجرای عدالت است. شما مالی در اختیار دارید که فقط می‌توانید به یک نفر کمک کنید، حال اگر دو فقیر باشند که یکی علاوه بر فقر، مسکین هم هست و مشکلات بدنی دارد اما دیگری به این میزان، گرفتار نیست، مال را به فرد فقیرتر می‌دهید؛ زیرا مقتضای عدالت، این است.

تعارض و تزاحم معیارها

گاهی ممکن است ملاک‌های تشخیص اهم با مهم با یکدیگر تعارض پیدا کنند و هرکدام از دو طرف، برخی از ملاک‌ها را داشته باشد، در این صورت کار مقداری مشکل است و در نهایت این شما هستید که باید تصمیم بگیرید که کدام کار اهم و کدام مهم است.

همه این ملاک‌ها برای این گفته شد که برای مبارزه با فساد، دفع منکر، رفع منکر و حسم ماده فساد، با حرامی مواجه می‌شوید که نیاز است وارد خانه غصبی شوید، جاسوسی کارهای او را کنید یا گناه دیگری را مرتکب شوید، برای ادای وظیفه واجب، نیاز است که حرامی مرتکب شوید، قانون اهم و مهم راه‌گشای شما می‌شود. برای مبارزه با فساد، نیاز است که انسان‌های باسواد و مجتهد در رأس کار باشند تا اهم و مهم را تشخیص دهند.

مصادیق اهم و مهم در جمهوری اسلامی

یکی از مصادیق آن در جمهوری اسلامی، تجسس است. خداوند در قرآن مجید می‌فرماید: ﴿يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا﴾.[2] قرآن مجید به‌صراحت می‌گوید که گمان بد به افراد نداشته باشید که این گمان بد، منجر به تجسس از زندگی شخصی و خصوصی افراد می‌شود. همه انسان‌ها خوب هستند و انتساب بدی به آن‌ها نیاز به اثبات دارد. گاهی دلیلی که برای بدی افراد اقامه می‌شود، دلیل بر بی‌دینی دلیل‌آورنده است؛ زیرا دلیل را جاسوسی از زندگی خصوصی افراد به دست آورده است که عمل حرامی است. حرمت جاسوسی از افراد، حرامی است که در قرآن به‌صراحت بیان شده است.

تجسس از افراد هم انواعی دارد؛ برخی همیشه به دنبال دیگران هستند تا نقطه‌ضعفی در ابعاد مختلف زندگی آن‌ها پیدا کنند. گاهی هدف از تجسس، حسادت است؛ در بسیاری از رقابت‌ها مانند تصاحب پست ریاست یا وکالت، این موارد وجود دارد که افراد به دنبال نقطه‌ضعف رقیب هستند تا آبروی او را ببرند. این‌گونه افراد، هدف خدایی ندارند هرچند بخواهند برچسب خدایی به عمل خود بزنند.