درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ وجوب دفع منکر/ استراق سمع

خلاصه جلسه قبل: صحبت در علم فقه درباره حسم ماده فساد بود. یکی از مواردی که درباره آن بحث شد، مسأله خمر بود. روایاتی داشتیم کسی که آب انگور را می‌گیرد، کسی که آن را می‌جوشاند و مقدمات نوشیدن خمر را فراهم می‌کند مورد لعن قرار گرفته است. «لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی الله علیه و آله الْخَمْرَ وَ عَاصِرَهَا وَ مُعْتَصِرَهَا وَ بَائِعَهَا وَ مُشْتَرِيَهَا وَ سَاقِيَهَا وَ آكِلَ ثَمَنِهَا وَ شَارِبَهَا وَ حَامِلَهَا وَ الْمَحْمُولَةَ إِلَيْهِ».[1] علت این است که خمر ماده فساد است و ماده فساد باید نابود شود.

«رسول الله (صلى الله عليه وآله): جمع الشر كله في بيت، وجعل مفتاحه شرب الخمر».[2] بر اساس این روایت اگر همه شرها در خانه‌ای باشد، کلید آن شرب خمر است. شرب خمر باعث می‌شود که انسان مرتکب گناهان دیگری هم شود. در روایت دیگر آمده است: «الخمر ام الخبائث».[3]

مرحوم امام می‌گوید: «المستفاد منها أنّ سبب تشريعه- لو كان شرعيّا- قلع مادّة الفساد و العصيان»[4] ادله‌ای که دلالت بر امر به معروف و نهی از منکر می‌کند، دلالت بر قلع ماده فساد هم می‌کند.

ما در باب امر به معروف و نهی از منکر بحث کردیم که آیا مقصود، رفع منکر است، یعنی منکری واقع شده و شما با آن مبارزه می‌کنید، یا این‌که منکری واقع نشده و کسی می‌خواهد منکر را انجام دهد که به آن دفع منکر گفته می‌شود. هر دو مطلب از ادله امر به معروف و نهی از منکر استفاده می‌شود. مرحوم امام مطلب سومی را بیان می‌کند که از این ادله می‌توان قلع ماده فساد را هم استفاده کرد؛ یعنی ما باید نهی از منکر کنیم تا ماده فساد از بین برود.

قصاص حسم ماده فساد

﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾.[5]

علما در ذیل این آیه توضیح داده‌اند که چگونه قصاص، حیات است. با این‌که قصاص کشتن است پس چگونه خداوند آن را حیات دانسته است؟ سرّش این است که قصاص، ریشه قتل را از بین می‌برد؛ اگر قصاص انجام شود، کسی مرتکب قتل نمی‌شود. اگر می‌خواهید زندگی ‌راحت و امنیت داشته باشید باید قصاص انجام دهید. باید قاتل کشته شود تا عبرتی برای دیگران باشد و قتل مرتکب نشوند. قاتل ماده فساد است که باید نابود شود.

سلاح شیمیایی و اتمی

آیت‌الله مکارم می‌گوید: «و «منها» الأسلحة الكيمياوية و ما أشبهها ممّا لا يجوز الانتفاع منها بحال ... لو لم تكن لها منافع محلّلة غالبة لم تكن مالية، بل يجوز إبطالها و إفنائها إذا لم تكن لمادّتها قيمة، بل يجب ذلك من باب النهي عن المنكر و قلع مادّة الفساد».[6]

سلاح شیمیایی و اتمی جایز نیست؛ در نظام اسلامی بمب اتم و سلاح شیمیایی معنا ندارد. این سلاح‌ها بین صغیر و کبیر فرقی نمی‌گذارد؛ بنابراین به دلیل نهی از منکر و قلع ماده فساد باید نابود شوند. ما باید به دنیا اعلام کنیم که دین اسلام با بمب اتم مخالف است و از آن استفاده می‌کند، دیگران هم نباید استفاده کنند. این مرام و عقیده ما است که این ماده فساد باید نابود شود.

نحوه دلالت ادله

در این بحث ما به آیات و روایات متعددی استفاده کردیم، آیا از این ادله به نحو دلالت مطابقی حسم ماده فساد استفاده می‌شود یا به دلالت التزام؟ این ادله دلالت مطابقی ندارد اما دلالت التزام بر قلع ماده فساد دارد؛ یعنی لازمه نهی از منکر این است که باید ماده فساد را نابود کنیم.

حرمت اعانه بر اثم

دلیل دیگری که شیخ انصاری نیز بر وجوب حسم ماده فساد بیان می‌کند، حرمت اعانه بر اثم است. اعانه بر اثم حرام است؛ زیرا اثم و گناه فساد است و این فساد باید از بین برود نه این‌که کمک کنیم که فساد به وجود بیاید. کسی که بخواهد فساد یا گناهی مرتکب شود، اگر پشتیبان داشته باشد، آن کار را انجام می‌دهد اما اگر پشتیبان نداشته باشد ممکن است کم‌کم آن گناه را ترک کند.

مرحوم امام دقتی در این باره دارد: دو مطلب در بحث اعانه بر اثم وجود دارد:

آیا در آن قصد لازم است؟‌ مثلا اگر انسان فاسق فاجری به نانوایی آمد که نان بخرد، آیا نان دادن به او جایز است؟ چون نان را می‌خورد، تقویت می‌شود و به مردم ظلم می‌کند. گفته شد در اعانه بر اثم قصد لازم است. نانوا از اقشار و افراد مختلف مشتری دارد و نان برای همه مردم است و فروش او به همه، عنوان عانه بر اثم ندارد؛ زیرا نانوا قصد اعانه بر اثم ندارد.

آیا نیاز است که معان‌علیه در خارج محقق شود تا اعانه بر اثم صدق کند؟ ممکن است شما اعانه کنید اما اثمی در خارج محقق نشود؛ مثلا انگور به او فروختید تا شراب بسازد اما این کار را نکرد. گفتیم که چون در این صورت اثمی تحقق نیافته پس اعانه‌ای هم نیست.

مرحوم امام معتقد است که قصد و وقوع اثم در خارج نیاز نیست؛ زیرا حسم ماده فساد لازم است؛ وقتی خانه‌ای قرار است مرکز فساد و ماده فساد شود، باید با آن مبارزه کرد. در این اعانه شخص بگوید قصد داشتم یا نداشتم فرقی نمی‌کند. شما باید ماده فساد را ریشه‌کن کنید. برخی ممکن است جهل مرکب داشته باشند که کارشان ماده فساد است؛ مثلا توجه ندارد که با عملش انقلاب و اسلام را از بین می‌برد. برخی گمان می‌کنند که قصد اصلاح دارند اما عمل آن‌ها اصلاح نیست بلکه فساد است. اگر ماده فساد شد، هرچند که خودش هم توجه ندارد باید با آن مبارزه کرد. ممکن است عقاب نداشته باشد، چون قصد نداشته است اما شما باید با او مبارزه کنید. نظر مرحوم امام این است که باید حسم ماده فساد کرد هرچند خودش گمان می‌کند که مصلح است.

مرحوم امام درباره نهضت آزادی معتقد بود که این افراد ممکن است متدین باشند و نماز شب خود را ترک نکنند اما فکرشان، فکر غربی باشد. ابتدا مرحوم امام از این‌ها حمایت کرد و مهندس بازرگان، نخست‌وزیر شد اما بعد از این‌که معلوم شد تمایل به غرب دارند، نهضت آزادی را غیرقانونی دانست. مرحوم امام می‌گفت که ما به عده‌ای متحجّر مبارزه می‌کنیم؛ متحجّرها متدین هستند اما فکر اشتباهی دارند.

در بحث وقوع گناه در خارج نیز مرحوم امام معتقد است که نیاز نیست بگذارید گناه در خارج محقق شود تا با آن مبارزه کنید بلکه قبل از ایجاد فساد جلوی آن‌ها را بگیرید و پیشگیری کنید.

این دیدگاه امام است که به نظر ما دقیق و درست است.