درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ وجوب دفع منکر/ تساوی زن و مرد در وجوب حسم ماده فساد

خلاصه جلسه قبل: صحبت در علم فقه درباره حسم ماده فساد بود که آیا حسم ماده فساد واجب است؟ آیات و روایاتی را در این بحث بیان کردیم.

یکی از مسائلی که حرام دانسته شده به‌عنوان حسم ماده فساد مسأله «بیع السلاح لاعداء الدین» است. در این مسأله روایاتی داریم که این عمل جایز نیست. پیامبر اکرم فرمود: «يَا عَلِيُّ كَفَرَ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَشَرَةٌ ... وَ بَائِعُ السِّلَاحِ مِنْ أَهْلِ الْحَرْبِ».[1] ده گروه از این امت کافر شدند ازجمله کسی که اسلحه بفروشد به کسانی که اهل جنگ با اسلام هستند.

علما برای حرمت این عمل علاوه بر این روایات به حسم ماده فساد نیز استناد کرده‌اند؛ اگر به دشمنان دین اسلحه بدهید، فساد می‌کنند

آیه‌ای دیگر: خداوند می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يقَتَّلُوا أَوْ يصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ ينْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْي فِي الدُّنْيا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾.[2] کيفر آن‌ها که با خدا و پيامبرش به جنگ برمی‌خيزند، و اقدام به فساد در روی زمين می‌کنند، (و با تهديد اسلحه، به جان و مال و ناموس مردم حمله مي‌برند،) فقط اين است که اعدام شوند؛ يا به دار آويخته گردند؛ يا (چهار انگشت از) دست (راست) و پای (چپ) آن‌ها، به‌ عکس يکديگر، بريده شود يا از سرزمين خود تبعيد گردند. اين رسوايی آن‌ها در دنياست؛ و در آخرت، مجازات عظيمی دارند.

این آیه هم دلالت دارد که باید ماده فساد را از بین برد.

آیت‌الله گلپایگانی (رحمه‌الله) می‌گوید که این مسأله اجماعی است و اختلافی در آن وجود ندارد. در ادامه ایشان می‌گوید: با این‌که جمع در این آیه، جمع مذکر است اما این حکم اختصاص به مردان ندارد و شامل زنان نیز می‌شود؛ زیرا باید ماده فساد از بین برود، خواه مرد باشد یا زن باشد.

سپس آیت‌الله گلپایگانی استدلال می‌کند به این‌که ﴿إِنَّ الَّذِينَ يأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾،[3] در این آیه «الذین» شامل زنان نیز می‌شود یا ﴿الَّذِينَ يأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يقُومُونَ إِلَّا كَمَا يقُومُ الَّذِي يتَخَبَّطُهُ الشَّيطَانُ مِنَ الْمَسِّ﴾،[4] در این آیه هم رباخوار شامل زن و مرد می‌شود و اختصاص به مردان ندارد. یا آیه ﴿مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا﴾[5] مانند این آیات در قرآن بسیار است که ضمیر مذکر به کار رفته و مراد هم زن و هم مرد است.[6]

برخی از عمومات هستند که آبی از تخصیص هستند (قابل تخصیص نیستند)؛ مثلا قبح ظلم قابل تخصیص نیست و نمی‌توان گفت در یک مورد ظلم خوب است؛ پس خوردن اموال یتیم از روی ظلم همیشه قبیح است در این‌گونه موارد افاده عموم می‌کند و تفاوتی بین زن و مرد در حکم نیست. حسم ماده فساد و مبارزه با مفسد قابل تخصیص نیست.

روایت دیگر: روایت صحیحی است که شیخ انصاری نیز در کتاب مکاسب ذکر کرده است: «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا[7] عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ[8] وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[9] عَنْ أَبِيهِ[10] جَمِيعاً عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ سَعِيدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّاهِرِيِّ عَنْ أَبِيهِ[11] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ بَيْعِ الْجَوَارِي الْمُغَنِّيَاتِ فَقَالَ شِرَاؤُهُنَّ وَ بَيْعُهُنَّ حَرَامٌ‌ وَ تَعْلِيمُهُنَّ كُفْرٌ وَ اسْتِمَاعُهُنَّ نِفَاقٌ».[12]

از امام صادق (علیه‌السلام) درباره بیع جاریه‌های مغنیّه پرسیدند، امام فرمود: (جاریه‌های مغنیه مرکز فساد است و مردم را به انحراف می‌کشاند؛ پس) خرید و فروش آن‌ها حرام است، تعلیم آن‌ها کفر است و گوش دادن به آن‌ها نفاق است.

یا در روایت دیگر آمده است: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ عَلَيْهِ السَّلَامُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، إِنَّ رَجُلًا مِنْ مَوَالِيكَ عِنْدَهُ جَوَارٍ مُغَنِّيَاتٌ قِيمَتُهُنَّ أَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ دِينَارٍ، وَ قَدْ جَعَلَ لَكَ ثُلُثَهَا. فَقَالَ: لَا حَاجَةَ لِي فِيهَا، إِنَّ ثَمَنَ الْكَلْبِ وَ الْمُغَنِّيَةِ سُحْتٌ».[13]

در این روایت حضرت پول فروش کنیزان مغنیه را قبول نکرد و آن را سحت دانست.

آیت‌الله سبحانی (سلّمه‌الله) می‌گوید: اگر کسی جاریه مغنیه را بخرد و بگوید که برای من قرآن بخوان، آیا اشکال دارد؟ اگر بگوید نمی‌خواهد بخوانی بلکه کارهای خانه را انجام بده، آیا اشکال دارد؟ چرا امام صادق (علیه‌السلام) خرید آن را حرام می‌داند؟ دلیل این نهی امام صادق (علیه‌السلام) قلع ماده فساد است. جاریه مغنیه را می‌خری تا قرآن بخواند یا کار کند اما ممکن است شیطان شما را وسوسه کند که برایتان غنا بخواند. چون توانایی فساد را دارد ممکن است شما را به فساد بکشاند.

اگر همین جاریه توبه هم کند بازهم خرید و فروش آن حرام است؛ زیرا روایت مطلق است و ممکن است توبه خود را بشکند. روایات اشاره به این دارند که اگر جاریه غنا بیاموزد، از ارزش می‌افتد.

این آیات و روایات در موارد جزئی است که ما می‌خواهیم از این جزئیات به قانونی کلی برسیم که در تمامی مصادیق ماده فساد، حسم ماده فساد لازم است.