درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ وجوب دفع منکر/ سیره

خلاصه جلسه قبل: صحبت در علم فقه در اقوال فقها درباره پیشگیری از جرم بود.

سیره عقلاییه

آیا در سیره عقلاییه دفع منکر واجب است؟ در هر کشوری، برخی چیزها ممنوع است. آیا عقلای عالم در هر اجتماعی مبنایشان بر دفع منکر است؟ منکر ممکن است در هر جامعه‌ای مصادیق متفاوتی داشته باشد. درباره مخالفت با قوانین در هر کشوری، آیا می‌گذارند وقتی تخلفّی واقع شد با آن مخالفت می‌کنند یا با زمینه‌های آن هم مخالفت می‌کنند؛ مثلا اگر کسی مواد مخدّر را توضیع یا مصرف کند با او مخالفت می‌کنند یا اگر زمینه موادّ مخدر فراهم شده باشد و قبل از وقوع جرم هم با آن مبارزه می‌کنند؟ آیا فقط با مجرم برخورد می‌کنند یا اگر مقدمات جرمی را فراهم کرده باشد هم با‌ او برخورد می‌شود؟ مثل این‌که آلات مخصوص استعمال مواد مخدّر را تهیه کرده است آیا عقلای عالم با او برخورد می‌کنند؟

دیدگاه برخی این است که در همه جهان اگر جرم واقع شده باشد یا زمینه انجام آن فراهم شده باشد با آن برخورد می‌شود. اگر این سیره عقلاییه اثبات شود ما هم می‌توانیم بگوییم که اسلام هم این سیره را امضا کرده است.

در بیشتر کشورها به‌ویژه کشورهای پیشرفته، پیشگیری از جرم اهمیت بیشتری دارد. اگر کشوری بگوید که با جرم فقط بعد از تحقق مبارزه کنیم، این کشور عقب‌افتاده است. قوانین را هم به‌گونه‌ای می‌نویسند و تصویب می‌کنند که جرمی اتفاق نیفتد. باید با جرم بعد از وقوع آن مبارزه کرد اما مهم‌تر آن است که قوانینی را تصویب کنیم که جرمی اتفاق نیفتد. مثلا بحث شفافیت مالی برای این‌ است که درآمد، مخارج و دارایی‌های افراد مشخص شود تا نتواند جرمی مرتکب شود و از آن کسب درآمد کند یا با ثروت خود جرمی مرتکب شود.

در تمام کشورهای پیشرفته دنیا دوربین‌های امنیتی در خیابان‌ها و کوچه‌ها نصب شده است؛ دلیل این عمل آن است که عقلای عالم معتقدند که باید قبل از وقوع جرم جلوی آن گرفته شود. وظیفه عقلا و حکومت‌ها این است که پیشگیری از جرم کنند.

سیره متشرعه

برخورد متشرعه با جرم و مقدمات آن چگونه است؟ مثلا تماس‌های شخصی را کنترل می‌کنند و او می‌گوید که قصد دارد فلان مکان را منفجر کند، نیروهای امنیتی این شخص را دستگیر می‌کنند. استراق سمع یکی از موارد پیشگیری از جرم است.

بنابراین بر اساس حکم عقل، سیره عقلا و سیره متشرعه، دفع منکر واجب است و قول کسانی که دفع منکر را واجب نمی‌دانند درست نیست.

دیدگاه سید کاظم حائری

ازجمله کسانی که دفع منکر را واجب نمی‌دانند آیت‌الله سید کاظم حائری است که می‌گوید: «فالواقع أنّ وجوب النهي عن المنكر شيء ودفع المنكر شيء آخر فالدليل اللفظي لوجوب النهي عن المنكر لا يشمل دفع المنكر بالدلالة المطابقية كما لا يدل عليه بشكل مطلق بالدلالة الالتزاميّة».[1]

ایشان معتقد است که آیه امر به معروف و نهی از منکر دلالت مطابقی و التزامی آن شامل دفع منکر نمی‌شود، درحالی‌که موعظه واعظان و منبری‌ها که مردم را از نخورن شراب نهی می‌کنند یا زنان محجبه را به حجاب توصیه می‌کنند از باب پیشگیری از جرم است. لازم نیست که گناه از شخص خاصی صادر شده باشد بلکه وجود آن در جامعه برای امر و نهی کافی است. بنابراین به نظر ما دلالت مطابقی و التزامی آیه امر به معروف و نهی از منکر شامل دفع منکر می‌شود. ما وظیفه داریم بر منبر رسول‌الله (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) مردم را نصیحت کنیم که مرتکب گناه نشوند نه این‌که منتظر بمانید شخصی منکر را مرتکب شود و سپس او را نهی کنیم.

تفصیل مرحوم مامقانی

مرحوم مامقانی نیز در حاشیه مکاسب دفع منکر را واجب نمی‌داند و می‌گوید: اگر کسی مشرف بر گناه است که صددرصد گناه را انجام خواهد داد، در این صورت، نهی واجب است اما اگر مشرف بر گناه نیست و مقدمه آخر آن نیست بلکه فاصله زیادی با ارتکاب گناه دارد و ممکن است بعدا گناه کند، نهی واجب نیست.

کلام مرحوم ایروانی

مرحوم ایروانی در حاشیه مکاسب، برای واجب نبودن دفع مثال می‌زند: اگر کسی کباب بخورد، شهوتش زیاد می‌شود، وقتی شهوتش زیاد شد ممکن است در خیابان به زن نامحرم نگاه کند اما اگر نان و ماست بخورد، گناه نمی‌کند. اگر دفع گناه واجب باشد باید به همه بگوییم که نان و ماست بخورند.

برخی جوان‌های مجرد خدمت آیت‌الله بهاءالدینی می‌رفتند و می‌گفتند: ما نماز شب می‌خوانیم و عبادت می‌کنیم اما وقتی نگاهمان به زن‌ها می‌افتد، وسوسه می‌شویم، چه کنیم؟ آیت‌الله بهاءالدینی می‌فرمود: روزه بگیرید.

اشکال

دفع منکر که می‌گوییم واجب است در جایی است که قطعا منکر در حال انجام است ولی هنوز انجام نشده نه این‌که احتمال دارد منکر انجام شود. دفع منکر در جایی واجب است که اگر جلوی آن را نگیرید قطعا انجام می‌شود نه جایی که اگر غذای مقوّی بخورد احتمال دارد که گناه کند.

کلام آیت‌الله تبریزی

ایشان می‌گوید: امر به معروف و نهی از منکر گاهی لفظی و زبانی است و گاهی عملی است. دفع منکر لفظی واجب است اما دفع منکر عملی لازم نیست؛ یعنی شما به‌صورت عملی نباید در زندگی مردم دخالت کنید اما آن‌ها را نصیحت کنید. اگر به‌صورت عملی گناه را انجام می‌دهد رفع عملی اشکالی ندارد و لازم است.

توجه دارید که وظیفه برخورد عملی بر عهده حکومت است و وظیفه مردم توصیه زبانی است.