درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ وجوب دفع منکر/ کلام فقها

خلاصه جلسه قبل: صحبت در علم فقه در اقوال و انظار فقها درباره پیشگیری از جرم بود. یکی از دیدگاه‌ها این بود که اگر دفع منکر مصلحت اجتماعی داشته باشد، واجب است و در جایی که مصلحت فردی دارد، واجب نیست. برخی چیزها مربوط به جامعه است و جامعه را فاسد می‌کند در این صورت باید جلوی این فساد را گرفت تا جامعه را فاسد نکند اما اگر فساد شخصی و مربوط به شخص خاصّی است، دفع منکر واجب نیست.

دیدگاه دیگر این بود: دفع منکر در جایی که مربوط به حکومت و نظام است واجب می‌شود. قیام امام حسین (علیه‌السلام) از همین قبیل است؛ حکومت یزید آلوده به ظلم و فساد بود و هدف امام حسین (علیه‌السلام) این بود که با قیام خود ماده فساد را از بین ببرد؛ بنابراین اگر در حکومت و نظامی فساد وجود داشته باشد باید با آن حکومت و نظام مبارزه کرد که این مبارزه از باب «دفع ماده فساد» است.

کلام صاحب عروة الوثقی

مرحوم سید محمدکاظم یزدی می‌گوید: «إذا كانت الزوجة من جهة كثرة ميلها وشبقها لا تقدر على الصبر إلى أربعة أشهر بحيث تقع في المعصية إذا لم يواقعها فالأحوط المبادرة إلى مواقعتها قبل تمام الأربعة، أو طلاقها وتخلية سبيلها».[1]

بر مرد واجب است که حداقل چهارماه یک‌بار با همسر خود مواقعه داشته باشد، حال اگر به دلیل زیادی میل زن به این عمل، تحمل این زمان برایش مشکل باشد و ممکن است در گناه بیفتد، در این صورت واجب است که قبل از چهارماه مرد با همسرش مواقعه داشته باشد یا این‌که او را طلاق دهد.

آن‌چه شرعا واجب است، هر چهارماه یک‌بار است اما برای جلوگیری از گناه و دفع منکر، قبل از چهارماه بر مرد واجب می‌شود.

محقق خویی (رحمه‌الله) حاشیه‌ای بر کلام صاحب عروه دارد: «لم أرَ من تعرّض لذلك من الأصحاب على الإطلاق، ولعلّ ذلك لوضوح عدم وجوب دفع المنكر مطلقاً حتى ولو بفعل ما يوجب رفع المقتضي للحرام، ولذا لا يجب التزوّج من المرأة التي لو لم يتزوجها لوقعت في الحرام».[2] من ندیدم کسی این حرف را بزند که مواقعه قبل از چهارماه واجب باشد؛ زیرا واضح است که دفع منکر واجب نیست (زن باید خود را حفظ کند و وظیفه‌ای ندارد) مثلا اگر زنی بگوید: «اگر با من ازدواج نکنی من در حرام می‌افتم» بر شما واجب نیست که با او ازدواج کنید. اگر دفع منکر واجب باشد هر زنی که این جمله را بلد باشد و بگوید که ممکن است در حرام بیفتد، بر شما واجب است که با او ازدواج کنید.

در ادامه ایشان می‌گوید: «لكن من غير البعيد أن يكون الحقّ في المقام مع الماتن (قدس سره) ، وذلك لقوله تعالى: ﴿يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا قُواْ أَنفُسَكُمْ وأَهْليكُمْ ناراً وَقُودُها النَّاسُ والحِجارَةُ﴾[3] . إذ المستفاد منها وجوب حفظ من يتولاّه عن الوقوع في الحرام مضافاً إلى وجوب حفظ نفسه، فهو مكلّف بالإضافة إلى حفظ نفسه بحفظ أهله بخلاف الأجنبي حيث أنّه غير مكلف بحفظه».[4]

این‌که همسر خود انسان نیاز داشته باشد، چیز دیگری است و بعید نیست که کلام صاحب عروه درست باشد به دلیل آیه قرآن که می‌گوید: «خود و زن و فرزندان خود را حفظ کن». بر اساس این آیه سفارش اکیدی نسبت به خانواده انسان وجود دارد. علاوه بر حفظ نفس، انسان وظیفه دارد که خانواده خود را حفظ کند بر خلاف افراد اجنبی که انسان وظیفه ندارد آن‌ها را از گناه حفظ کند.

محقق خویی در مواردی مانند آبرو، اموال و نفوس قائل شد که دفع منکر لازم است[5] یک مورد هم در این‌جا است که پدر نسبت به خانواده وظیفه دفع منکر دارد. شما نباید بگذارید زمینه گناه برای همسر و فرزندانتان فراهم شود.

دیدگاه ما این است که دفع منکر مطلقا واجب است اما در جایی که دفع منکر تحقق پیدا کند؛ یعنی در جایی زمینه گناه وجود دارد و ما می‌توانیم و قدرت داریم که جلوی آن را بگیریم.

کلام محقق سبزواری

محقق سبزواری (رحمه‌الله) معتقد است که آیات و روایات، شامل دفع منکر نمی‌شود؛ پس دفع منکر واجب نیست بلکه رفع آن واجب است اما در پایان می‌گوید: «إلا أن یقال: إنّ المستفاد من ظاهرها ذلک لا أن یکون هذا هو المناط المستنبط منها».[6] مناط را نمی‌پذیریم؛ زیرا مناط ظنی است اما ظاهر ادله را می‌توان گفت که شامل دفع هم می‌شود.

معنای نهی منکر این نیست که فقط وقتی منکر را انجام داد او را نهی کن بلکه شامل قبل از ارتکاب منکر هم می‌شود؛ مثلا شما که بر منبر به مردم می‌گویید: «ای مردم! شرب خمر نکنید» این هم نهی از منکر است و لازم نیست که حتما جلوی شما، شرب خمر کنند تا شما این سخن را بگویید.

محقق سبزواری روایاتی را نقل می‌کند و می‌گوید که از این روایات استفاده می‌شود که دفع منکر لازم است. ایشان به سیره عقلاییه هم استناد می‌کند که سیره بر این واقع شده که باید با فساد مبارزه شود.

در نهایت محقق سبزواری (رحمه‌الله) مدعی می‌شود که ممکن است این وجوب دفع منکر در امور مهم باشد اما در امور جزئی معلوم نیست که واجب باشد.

ایشان در مسئله 39 می‌گوید: «دفع المنکر- کرفعه- واجب لو کانت مقدمات إتیانه حاصلة من کل جهة- بحیث لو لا النهی لوقع الحرام فی الخارج- و مع تحقق سائر الشروط و إن لم یکن کذلک فلا یجب و لکن الأحوط الدفع مع الإمکان».[7] اگر مقدمات گناه فراهم باشد، دفع منکر واجب است؛‌ این در صورتی است که به‌گونه‌ای باشد که اگر شما نهی نکنید حرام در خارج محقق می‌شود و سایر شرایط نیز فراهم باشد اما اگر این گونه نیست (مقدمات قریبه آن وجود ندارد) دفع واجب نیست.

وقتی در خیابان راه می‌روید نیاز نیست همه را نهی از منکر کنید؛ زیرا زمینه گناه برای همه فراهم نیست اما اگر مقدمات آن فراهم بود، مثل این‌که لوازم قمار را آماده کرده‌اند، نهی از آن لازم است.