درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ وجوب دفع منکر/ کلام فقها

خلاصه جلسه قبل: صحبت در علم فقه درباره دیدگاه‌ها و کلمات بزرگان بود. برخی از دیدگاه‌ها را در جلسه گذشته نقل کردیم. چون بحث پیشگیری از جرم در کلمات علما به‌صورت مستقل بحث نشده؛ ازاین‌رو در زوایای کلمات بزرگان، مواردی که مربوط به این بحث بوده را پیدا کردیم تا ببینید که چه اختلاف‌هایی در این بحث وجود دارد.

کلام مرحوم نائینی

«ثم إنه قد يستدل بحرمة بيع العنب ممن يعلم أنه يعمله خمرا بأن دفع المنكر كرفعه واجب و لا يتم إلا بترك البيع فيجب تركه فيحرم فعله‌ و لا يخفى أن هذا الاستدلال يصح إذا فرضنا أن ترك البيع يؤثر في ارتداع الخمار عن التخمير فبناء على تأثيره فيه يمكن دعوى حرمة البيع من باب ثبوت الملازمة عرفا بين وجوب دفعه بعد تحققه و المنع عن تحققه».[1]

درباره فروش انگور به کسی که می‌دانیم می‌خواهد آن را تبدیل به شراب کند، استدلال شده به این که دفع منکر مانند رفع منکر واجب است، وقتی دفع منکر واجب باشد نمی‌توانید انگور را به کسی که می‌خواهد شراب درست کند بفروشید؛ زیرا مقدمه حرام است. این فروش در صورتی حرام است که اگر شما نفروشید، شراب‌ساز نمی‌تواند شراب درست کند اما اگر شما نفروشید، دیگران می‌فروشند در این صورت فروش حرام نیست. همان‌گونه که در امر به معروف، احتمال تأثیر باید وجود داشته باشد، در دفع منکر هم باید احتمال تأثیر وجود داشته باشد.

کلام مرحوم امام خمینی

«ثم إن العقل لا يفرق بين الرفع والدفع بل لا معنى لوجوب الرفع في نظر العقل فإن ما وقع لا ينقلب عما هو عليه ، فالواجب عقلا هو المنع عن وقوع المبغوض سواء اشتغل به الفاعل أو هم بالاشتغال به وعلم بكونه بصدد وكان في معرض التحقق، وما يدركه العقل قبحه هو هذا المقدار الذي ادعاه شيخنا الأنصاري لا التعجيز بنحو مطلق حتى يشمل مثل ترك التجارة والزراعة والنكاح إلى غير ذلك».[2]

عقل فرقی بین رفع و دفع منکر نمی‌داند. همان‌گونه که رفع واجب است، دفع هم واجب است. اگر کسی مشغول به گناه است باید به او تذکر دهید که این گناه را ادامه ندهد، همچنین اگر زمینه گناه هم فراهم است باید تذکر داد که مرتکب آن گناه نشود.

مرحوم امام خمینی استدلال فلسفی دقیقی را بیان می‌کند: در نظر عقل، رفع معنا ندارد؛ شما همه‌جا دفع می‌کنید نه این‌که رفع کنید؛ در جایی که فکر می‌کنید رفع منکر است، آن‌جا هم دفع منکر است. امر به معروف و نهی از منکر یعنی دفع منکر. زمانی که گناهی در حال انجام است، آن مقداری که انجام شده، تمام شده است. وقتی شما به او می‌رسید و می‌خواهید جلوی ادامه آن را بگیرید، عمل شما نسبت به آینده دفع است؛ مثلا اگر به خانم بی‌حجابی تذکر می‌دهید که حجابش را رعایت کند، آنچه انجام داده را نمی‌توانید برگردانید؛ پس تذکر شما نسبت به آینده است که دفع است نه رف آنچه عقلا واجب است مانع شدن از وقوع مبغوض است، خواه واقع شده باشد یا می‌خواهد آن را انجام یا در صدد انجام آن است. شیخ انصاری نیز این مقدار را پذیرفته است.

تا این‌جا بحث حکم عقل و بنای عقلی بود، مرحوم امام در ادامه می‌گوید: «ولو بنينا على أن وجوب النهي عن المنكر شرعي فلا ينبغي الاشكال في شمول الأدلة المدفع أيضا لو لم نقل بأن الواجب هو الدفع بل يرجع الرفع إليه حقيقة، فإن النهي عبارة عن الزجر عن اتيان المنكر وهو لا يتعلق بالموجود إلا باعتبار ما لم يوجد، فإن الزجر عن ايجاد الموجود محال عقلا و عرفا، فاطلاق أدلة النهي عن المنكر شامل للزجر عن أصل التحقق واستمراره، ... فهل ترى من نفسك أنه لو أخذ أحد كأس الخمر ليشربها بمرئى ومنظر من المسلم يجوز له التماسك عن النهي حتى يشرب جرعة منها ثم وجب عليه النهي».[3]

اگر بنا را بر این بگذاریم که وجوب نهی از منکر شرعی است (از دیدگاه آیات و روایات) هیچ اشکالی وجود ندارد که ادله شرعی (مانند ینهون عن المنکر) شامل دفع می‌شود؛ اگر نگوییم که بازگشت رفع در حقیقت به دفع است. نهی عبارت است از بازداشتن از انجام منکر و تعلق به منکر موجود نمی‌گیرد مگر به اعتبار آن که هنوز وجود نیافته (نهی نسبت به آینده است)؛ بنابراین نهی از موجود، عقلا و عرفا محال است؛ پس اطلاق ادله نهی از منکر شامل بازدارندگی از اصل تحقق و ادامه آن است.

سپس ایشان مثال می‌زند: اگر کسی در دیدگاه مسلمان، کاسه شرابی را بردارد تا بخورد به وجدان خود رجوع کنید آیا او را نهی نمی‌کنید تا این‌که بخورد و سپس نهی بر شما واجب شود؟ (دیدگاه اسلام این‌گونه نیست که چیزی نگویید و استدلال کنید که دفع منکر واجب نیست بلکه رفع آن واجب است).

کلام مقام معظم رهبری

مناسب است حال که در حکومت اسلامی هستیم، ببینیم که ولی‌فقیه چه دیدگاهی در این بحث دارد. در کتاب‌های فقهی ایشان این بحث وجود ندارد اما در سخنرانی‌های ایشان این بحث وجود دارد. ایشان در دیدار با مسئولان قضایی کشور، مورخه هفتم تیر سال 1379 هجری شمسی گفت: «اداره‌ مطلوب‌ کشور و ایستادگی‌ در مقابل‌ قدرت‌نمایی‌ صاحبان‌ پول‌ و قدرت‌ و جلوگیری‌ از ظلم‌ به‌ مظلومین‌ و تضییع‌ حقوق‌ عمومی‌ مردم‌، تنها با اقتدار، هوشمندی‌ و تصمیم‌گیری‌ بهنگام‌ دستگاه‌ قضایی‌ در اجرای‌ وظایف‌ نظارت‌، پیشگیری‌ از جرم‌ و تأمین‌ عدالت‌ و امنیت‌، ممکن‌ است‌».

تأکید ایشان بر این است که تنها راه مبارزه با ظالم‌ها و سرمایه‌دارهایی که خون مردم را می‌مکند، پیشگیری از جرم است نه این‌که بگذاریم وقتی سرمایه‌دار ظلم کرد با او مبارزه کنیم؛ زیرا این کار سخت است. بهترین راه، پیشگیری از جرم برای تأمین عدالت و امنیت است.

ایشان در مورخه نهم تیر سال 1395در دیدار مسئولان قوه قضاییه گفت: «پیشگیری از جرم یک موضوع فراقوه است؛ بنابراین قوه قضاییه برای پیشگیری از جرم باید ارتباط خود را با دستگاه‌های مرتبط با این موضوع مستحکم و نقاط اشتراک با آن‌ها را تقویت کند. پیشگیری از جرم یک موضوع کاملا علمی نیز است و بر این اساس، باید برای شناسایی عوامل جرم و آسیب‌های ناشی از آن با صاحب‌نظران و کارشناسان این موضوع مشورت و همکاری شود. دستگاه‌های نظارتی و دولتی باید با قاطعیت و حساسیت از تشکیل نطفه فساد پیشگیری و با رشد آن مبارزه کنند».

کلام مقام معظم رهبری (سلّمه‌الله) صریح در این است که پیشگیری از جرم واجب است و باید تمام قوا (قوه‌ قضاییه، قوه مجریه و قوه مقننه) دست به دست هم دهند، همت کنند تا پیشگیری از جرم را انجام دهند.