درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ اعانه بر اثم/ وجوب دفع منکر در آیات قرآن

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم فقه درباره آیات خوف بود. آیاتی که استدلال شده برای لزوم پیشگیری از جرم. در این آیات از واژه خوف استفاده شده است.

آیه چهارم از خوف: ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيتَامَى فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَلَّا تَعُولُوا﴾.[1]

برخی افراد، دخترهای یتیم را می‌گرفتند و بزرگ می‌کردند. اکنون نیز برخی افراد که توانایی بچه‌دار شدن ندارند، سرپرستی یتیمان را بر عهده می‌گیرند. در زمان‌های گذشته چون مردان در جنگ‌ها کشته می‌شدند، فرزندان یتیم، زیاد بود. برخی افراد این دخترهای یتیم را بزرگ می‌کردند و سپس با آن‌ها ازدواج می‌کردند؛ ازاین‌رو برای این دخترها مهر مناسبی تعیین نمی‌کردند و حقوق آن‌ها رعایت نمی‌شد که با این کار به آن‌ها ظلم می‌شد. آیه نازل شد که اگر می‌ترسید که نتوانید در حق این دخترها عدالت را رعایت کنید، با زن‌های دیگری ازدواج کنید که بتوانید با آن‌ها به عدالت رفتار کنید. دو، سه یا چهار همسر بگیرید اما اگر ترسیدید که نتوانید عدالت را رعایت کنید، به یک زن یا به کنیزان خود اکتفا کنید؛ اين کار، از ظلم و ستم، بهتر جلوگيری می‌کند.

مقام زن باید بزرگ دانسته شود، عدالت در حق او رعایت شود و به‌هیچ‌عنوان ظلمی به او نشود.

در این آیه دوبار از واژه خوف استفاده شده است؛ یعنی همین‌که احتمال ظلم وجود دارد اقدام به ازدواج با یتیم یا چند همسر نکنید.

در آیه دیگری هم خداوند می‌فرماید: ﴿وَلَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا﴾[2] ، نمی‌توانید این عدالت را رعایت کنید. از ائمه (علیهم‌السلام) وارد شده است که عدالت دوگونه است: عدالت قلبی و عدالت اقتصادی. عدالت قلبی آن است که در محبت به دو همسر، برابری رعایت شود و این آیه ناظر به این است که این عدالت را نمی‌توانید رعایت کنید؛ زیرا ممکن است یکی زیباتر باشد و او را بیشتر دوست داشته باشد. اما می‌توان در مسائل مالی و تقسیم شب‌ها عدالت را رعایت کرد؛ بنابراین بین این دو آیه تناقضی وجود ندارد.

درهرصورت معنای آیه موردبحث این است که نگذارید مشکلی ایجاد شود. همین‌ که احتمال می‌دهید نمی‌توانید عدالت را رعایت کنید، اقدامی نکنید تا خدای نکرده به کسی ظلم کنید. در مشکلات و آسیب‌های اجتماعی مثل طلاق و اختلاف‌های خانوادگی، قبلا باید برای آن چاره اندیشید و از مقدمات آن دوری کرد. برنامه اسلام پیشگیری از جرم و آسیب‌های اجتماعی است.

مقداری از بحث ما درباره جرم است اما قسمتی از بحث ما درباره پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی است. طلاق جرم نیست اما یکی از آسیب‌های اجتماعی است. طلاق باعث می‌شود که بچه‌های طلاق در جامعه فساد ایجاد کنند. طلاق حرام نیست اما آسیب اجتماعی است. قرآن با آسیب‌های اجتماعی نیز مبارزه کرده است.

آیه پنجم از خوف: ﴿وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيسَ عَلَيكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنَّ الْكَافِرِينَ كَانُوا لَكُمْ عَدُوًّا مُبِينًا﴾.[3]

هنگامی که سفر می‌کنيد، گناهی بر شما نيست که نماز را کوتاه کنيد اگر از فتنه (و خطر) کافران بترسيد؛ زيرا کافران، برای شما دشمن آشکاری هستند.

هنگامی که به مسافرت رفتید می‌توانید نماز خود را قصر بخوانید (نمازهای چهار رکعتی را دو رکعت بخوانید). نخستین موردی که نماز قصر در آن جعل شد در مقام جنگ بود. چون کفّار هنگام نماز به مسلمانان حمله می‌کردند و آن‌ها را می‌کشتند یا آزار می‌دادند، نماز قصر جعل شد. همچنین خداوند برای کسانی که در مسافرت هستند و در امنیت نیستند نیز نماز را قصر قرار داد؛ سپس حکم را به همه سفرها تعمیم داد.

در این آیه هم همین که انسان بترسد و احتمال خطر بدهد باید نماز را قصر بخواند.

آیه ششم از خوف: ﴿وَأَوْحَينَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ﴾.[4]

پیشگویان به فرعون گفته بودند که بچه‌ای به دنیا می‌آید که حکومت تو را از بین می‌برد. فرعون دستور داد هر بچه‌ای که از مادر به دنیا می‌آید را بکشند. خداوند به مادر حضرت موسی الهام کرد که اگر ترسیدی که فرعونیان بچه را بکشند، بچه را در صندوقی قرار بده و در دریا بیاندا ترس و اندوهی نداشته باش، ما او را به تو برمی‌گردانیم و از مرسلین قرار می‌دهیم.

در این آیه هم خداوند می‌فرماید صبر نکن که فرعونیان بیایند و جان کودک در خطر بیفتد بلکه همین که احتمال خطر دادی بچه را به دریا بسپار؛ پس نباید منتظر باشیم که مشکلات به وجود بیاید و سپس به فکر درمان باشیم بلکه باید نگذاریم مشکل به وجود بیاید. برنامه اسلام پیشگیری و بهداشت روانی است. باید کاری کرد که مردم از لحاظ جسمی و روحی مریض نشوند. فقر و بیچارگی باعث می‌شود که مردم مرتکب خلاف شوند. چقدر خلافکاران را در زندان بیاندازیم! باید کاری کرد که زمینه خلاف فراهم نباشد. وقتی زمینه فساد فراهم باشد، مبارزه با آن سخت است. وقتی فرهنگ بی‌حجابی آمد و رسانه‌ها این فرهنگ را ترویج کردند، مبارزه با آن سخت می‌شود. زنی که اخلاق و رفتارش در حال تغییر است باید کاری کرد که به طلاق کشیده نشود و مشکلات به وجود نیاید.