درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ اعانه بر اثم/ وجوب دفع منکر در آیات قرآن

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم فقه درباره آیاتی بود که دلالت دارد پیشگیری از جرم لازم است.

آیه سوم

یکی از مخالفین این بحث محقق خویی است. ایشان در کتاب تفسیری خود (البیان) مطلبی را بیان کرده است که مدعای ما را تأیید می‌کند. ﴿وَاللَّاتِي يأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيوتِ حَتَّى يتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا﴾[1] ، این آیه می‌گوید: اگر زنانی از شما فاحشه شدند، چهار شاهد بر این کار بگیرید. اگر بر این کار شهادت دادند این زن‌ها را در خانه نگه دارید تا این‌که فوت کنند یا این‌که راهی برای آن‌ها پیدا شود.

محقق خویی (رحمه‌الله) در ذیل آیه می‌گوید: «إن الظاهر من الاية المباركة أن إمساك المرأة في البيت إنما هو لتعجيزها عن ارتكاب الفاحشة مرة ثانية، وهذا من قبيل دفع المنكر، وقد ثبت وجوبه بلا إشكال في الامور المهمة كالاعراض، والنفوس، والامور الخطيرة، بل في مطلق المنكرات على قول بعض».[2]

زن را باید در خانه زندانی کرد تا نتواند بار دیگر این کار را مرتکب شود. این عمل از قبیل دفع منکر است. ثابت شده است که بدون هیچ اشکالی دفع منکر در امور مهم مانند آبرو، جان و امور مهم واجب است؛ بلکه بر اساس قول برخی، دفع در هر منکری واجب است.

آیه چهارم

برخی از بزرگان درباره معنای آیه ﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[3] گفته‌اند: قصاص آن است که قاتل را به دلیل قتل دیگری بکشید. با این‌که قصاص کشتن است اما خداوند از این عمل تعبیر به حیات می‌کند. قصاص، الف و لام دارد و معرفه است اما حیات، الف و لام ندارد و نکره است برای این است که گفته شود قصاص حیات بزرگ است.

«أنّ القصاص قتل و تفويت للحياة و قد جعل ظرفا و مكانا للحياة؛ و في تعريف القصاص و تنكير الحياة معنى أنّ لكم في هذا الجنس من الحكم الّذى هو القصاص حياة عظيمة، و ذلك أنّهم كانوا يقتلون بالواحد الجماعة و يقتلون بالمقتول غير قاتله فتقع‌ الفتنة فكانت في القصاص حياة أيّ حياة أو نوع من الحياة و هي الحياة الحاصلة بالارتداع عن القتل لوقوع العلم بالاقتصاص من القاتل فيسلم صاحبه من القتل و سلم هو من القود فكأنّ القصاص سبب حياة نفسين؛ «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» القتل خوفا من القصاص أو لعلّكم تعملون عمل أهل التّقوى».[4]

اگر می‌خواهید جامعه امن باشد و ایمن باشید، قصاص را انجام دهید. برای حفظ جان خودتان قصاص را انجام دهید. هرکس بداند که اگر کسی را بکشد، کشته خواهد شد، این کار را نمی‌کند. در زمان‌های گذشته اگر کسی دیگری را می‌کشت ممکن بود یکی از افراد خانواده یا خویشان قاتل را به قتل برسانند اما اسلام دستور داد که همان قاتل را باید به قتل برسانید تا کسی جرأت نکند مرتکب این کار شود. قصاص فقط برای این نیست که قاتل کشته شود بلکه برای این است که کسی کشته نشود. اعلام حکم قصاص باعث می‌شود که حیاتی در جامعه به وجود بیاید؛ پس قصاص برای دفع منکر است. قصاص باعث رفع نیست؛ زیرا با تحقق قتل، مقتول زنده نمی‌شود. از این آیه استفاده می‌شود که قصاص جعل شده تا جلوی منکرات گرفته شود. قبل از این‌که منکر محقق شود خداوند می‌فرماید که قصاص خواهند کرد؛ پس این کار را نکنید. یکی از حکمت‌های قصاص دفع منکر است هرچند ممکن است حکمت‌های دیگری مانند تشفّی خاطر بازماندگان را هم داشته باشد.

آیه پنجم

﴿وَاللَّذَانِ يأْتِيانِهَا مِنْكُمْ فَآذُوهُمَا فَإِنْ تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾.[5]

اگر زن و مرد فاحشه شدند، آن‌ها را اذیت کنید. (در آیات دیگر خداوند برای آن‌ها حد هم تعیین کرده است) اگر توبه کردند آن‌ها را رها کنید.

این اذیت کردن برای این است که دیگر مرتکب این گناه نشوند؛ پس آیه دلالت بر دفع منکر می‌کند.

کلام آیت‌الله گلپایگانی (رحمه‌الله)

آیت‌الله گلپایگانی (رحمه‌الله) درباره آیه ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يدْعُونَ إِلَى الْخَيرِ وَيأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَينْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[6] آن را به معنای منع دانسته‌ است؛ یعنی او را از این کار منع کنید.

«إنّ الهدف من الأمر و النهي هو الحفاظ على الواجبات و ردع الناس عن المحرّمات كما أن من الطرق التي سلكها الشارع للوصول إلى هذا الهدف هو ما أوعد به من العقوبات في الآخرة و العذاب الأليم و النّكال الدائم، و من العقوبات هي الّتي قرّرها في هذا العالم على بعض‌ المعاصي بعنوان الحدود و في قسم منها بعنوان التعزير».[7]

منع در لغت به این معنا است: «المنع ان تحول بین الرجل و بین الشیء الّذی یرید ایجاده» منع آن است که کسی می‌خواهد کاری را انجام دهد و شما جلوی او را می‌گیرید. این کار همان دفع است. آیت‌الله گلپایگانی (رحمه‌الله) ینهون را به معنای یمنعون گرفته است. باید جلوی تحقق گناه را گرفت نه این‌که بگذاریم گناه محقق شود و سپس بخواهیم جلوی آن را بگیریم.

امر به معروف و نهی منکر همان‌گونه که آیت‌الله جوادی آملی هم گفت مانند بهداشت است؛ خداوند می‌خواهد که انسان‌ها دچار بیماری‌های روحی نشوند نه این‌که بیمار شوند و بعد بخواهند درمان کنند و در برخی از گناهان حد اجرا شود.

امر به معروف و نهی از منکر هم شامل دفع و هم شامل رفع است و ما منکر این نیستیم اما مدعا این است که اگر مثلا شراب را آماده کرده‌اند اما هنوز مصرف نکرده‌اند وظیفه چیست؟ وظیفه داریم که آن‌ها را از این کار نهی کنیم و دفع منکر کنیم.