درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: پیشگیری از جرم/ اعانه بر اثم/ وجوب دفع منکر در آیات قرآن

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم فقه درباره این بود که آیا آیات قرآن دلالت بر وجوب دفع منکر می‌کند؟ آیاتی را بیان کردیم و روایاتی را در تبیین آیات بررسی کردیم.

آیه دوم: ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يدْعُونَ إِلَى الْخَيرِ وَيأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَينْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.[1] یقیناً بحث ما شامل دعوت مردم به خیر می‌شود. مردم را قبل از این‌که مرتکب گناهی شوند به انجام امور خیر دعوت می‌کنیم؛ پس یکی از کارهایی که بر ما لازم است دعوت مردم به خیر است. «وَلْتَكُنْ» یعنی باید این کار را انجام دهید. کسانی که هنوز گناهی مرتکب نشده اما زمینه آن فراهم است را نصیحت کنیم و دعوت به خیر کنیم. گناه دارای آثار سوء وضعی، تکوینی، فردی و اجتماعی است که باید مردم را از این آثار آگاه کنیم.

معنای «وَيأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ» این است که به مردم امر کنیم که واجباتشان را انجام دهند؛ یعنی هنوز انجام نشده امر به انجام می‌شود اما کسی که مشغول به واجب است را امر به آن معروف نمی‌کنیم؛ زیرا تحصیل حاصل است.

«وَينْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ» معنای این عبارت هم در رفع و هم در دفع منکر محقق است. مثلا کسی که در حال ارتکاب گناه زنا، شرب خمر و ... است را از ادامه عمل نهی می‌کنیم. این عمل رفع است؛ یعنی منکری واقع شده و شما از آن نهی می‌کنید که کار را ادامه ندهد. یکی از مصادیق نهی از منکر هم این است که دستگاه قمار را آماده کرده اما هنوز آن را مرتکب نشده است. در این صورت هم «وَينْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ» صدق می‌کند. نهی از منکر فقط این نیست که بگذارم وقتی گناه را آغاز کردند آن‌ها را نهی کنم بلکه وقتی زمینه را فراهم کرده‌اند به آن‌ها تذکر می‌دهم که حتی آن را شروع نکنند. مثلا عدّه‌ای زن با حجاب پایین منبر نشسته‌اند و من بر منبر خطاب می‌کنم: «ایها الناس! حجاب را رعایت کنید. حجاب وظیفه‌ای دینی است». این سخنان مصداق نهی از منکر است. نهی از منکر مسئله‌ای کلی است و نیازی نیست که مصداق خارجی داشته باشد. مراد از منکر، منکر موجود خارجی نیست بلکه یعنی منکری که خداوند امر به ترک آن کرده است.

بنابراین به نظر ما این آیه از قرآن کریم دلالت خوبی دارد که ما باید از کلی منکر نهی کنیم خواه در عالم وجود و خارج محقق باشد یا وجود نداشته باشد.

آیت‌الله جوادی آملی می‌گوید: باب قضاوت و باب امر به معروف و نهی از منکر دو چیز جدا است. در امراض ظاهری ما یک بحث بهداشت و یک بحث درمان داریم. معنای بهداشت این است که مردم مراقب باشند مریض نشوند؛ مثلا ماسک بزنند و فاصله اجتماعی را رعایت کنند تا کرونا نگیرند. مرحله دیگر آن است که بیماری کرونا گرفته و حال باید درمان شود. در اسلام هم امر به معروف و نهی از منکر، بهداشت بیماری‌های روحی است. با امر به معروف و نهی از منکر باید امراض روحی را از مردم دور کرد. درمان این بیماری‌ها هم باب قضاوت است که باید حد جاری کرد یا تعزیر کرد.[2]

از همین رو است که برخی از کشورهای اسلامی، وزارت امر به معروف و نهی از منکر دارند. به رئیس جمهوری هم پیشنهاد شد که وزرات امر به معروف و نهی از منکر ایجاد شود. در عربستان در محدوده‌ای از کعبه کسی حق ندارد سیگار بکشد. باید قانون پشتیبان کسانی باشد که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند. مانند چراغ قرمز باید برای منکرات قوانینی وضع شود که همه از آن حمایت کنند.