درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: پیشگیری از جرم/ اعانه بر اثم/ شرایط اعانه بر اثم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم فقه درباره پیشگیری از جرم و استدلال به آیه ﴿وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾[1] بود. در استدلال به این آیه اشکالی از مرحوم محقق خویی بیان شد. ایشان می‌گوید در آیه از واژه «تعاون» استفاده شده است. تعاون از باب تفاعل است؛ پس معنای «وَلَا تَعَاوَنُوا» این است که تعاون بر اثم و عدوان نکنید و تعاون غیر از اعانه بر اثم و عدوان است؛ از این رو اعانه بر اثم حرام نیست اما تعاون بر اسم، حرام است. تفاوت تعاون با اعانه این است که اگر دو نفر با اشتراک عملی را انجام دهند، تعاون است؛ یعنی به صورت مساوی عملی را انجام می‌دهند اما اعانه آن است که کسی عملی را مستقیماً انجام می‌دهد و شخصی دیگر مقداری به او کمک می‌کند.

در مقابل این دیدگاه، کلام مرحوم امام را بیان کردیم و کتب لغت هم تعاون را به معنای «اعان بعضم بعضا» معنا کرده است. مرحوم بجنوردی نیز همین مطلب را تأیید می‌کند و می‌گوید که تعاون همان اعانه است. در ساخت مسجدی که بانیانی دارد درباره کسانی که مقدار پول متفاوتی می‌گذارند گفته می‌شود که کمک کردند، لازم نیست که همه به‌صورت مساوی اشتراک داشته باشند. علاوه بر این‌که خطاب به همه مردم است و همه مردم به یک اندازه در کمک به تقوا شریک نیستند در گناه هم همین‌گونه است.

محقق بجنوردی (رحمه‌الله) مثال می‌زند: اگر شخصی مقداری پول به شما می‌دهد تا بتوانید خانه را بسازید، عرف می‌گوید که او به شما کمک کرد. اگر او برای ازدواج دخترش پول نیاز دارد و شما به او پول دهید، عرف می‌گوید «تعاونا» یعنی به هم کمک کردند درحالی‌که کمک در یک امر نبوده بلکه در دو امر است ولی تعاون صدق می‌کند؛ بنابراین کلام محقق خویی که تعاون را در اشتراک می‌داند صحیح نیست. گاهی شما به من کمک می‌کنید و گاهی من به شما کمک می‌کنم، به این تعاون گفته می‌شود.

آیت‌الله فاضل (رحمه‌الله) همان مطلب محقق بجنوردی (رحمه‌الله) را بیان کرده و علاوه بر آن می‌گوید: آیا تعاون بر اثم، همان اثم است یا غیر از آن است. آیا کمک بر گناه همان گناه است یا چیز دیگری است. خود سرقت که سرقت است و اعانه بر سرقت، چیز دیگری است؛ پس تعاون بر سرقت، غیر از خود آن گناه است و چیز جدایی است. اگر دو نفر به صورت اشتراکی گناهی را انجام دهند، خود آن گناه را انجام داده‌اند نه تعاون بر آن. اگر دو نفر اشتراکی کسی را ‌بکشند، این خود اثم است نه تعاون بر آن. خداوند نهی از تعاون کرده بود و اگر معنای تعاون، اشتراک در انجام عمل بود خداوند باید نهی از اثم می‌کرد نه این‌که نهی از تعاون کند. در این آیه خداوند قصد دارد بگوید که ای مردم! زمینه گناه را فراهم نکنید نه این‌که قصد داشته باشد بگوید ای مردم! گناه نکنید.

کلام آیت‌الله فاضل (رحمه‌الله) در نقد محقق خویی (رحمه‌الله) دقیق و درست است.

آیت‌الله مظاهری (سلّمه‌الله) هم همین مطالب را بیان کرده و می‌گوید: در کتب لغت، معنای تعاون بر اثم و اعانه بر اثم یکی است.

روایات این بحث

ما قرآن را به ضمیمه روایات معنا می‌کنیم. در معنا کردن قرآن دو نظریه وجود دارد:

۱- قرآن را معنا کنیم و در این معنا کردن به روایات توجهی نکنیم. همان‌گونه که اهل سنّت این‌گونه قرآن را تفسیر و معنا می‌کنند.

علما و بزرگان شیعه معتقدند که در بحث تفسیر قرآن باید از روایات هم کمک بگیریم. از همین‌رو است که علامه طباطبایی (رحمه‌الله) با این‌که تفسیر قرآن به قرآن را در تفسیر المیزان پررنگ کرده است اما روایات زیادی را در ذیل آیات بیان می‌کند.

با توجه به این نکته ما با دو بُعد وارد بحث فهم آیات می‌شویم. بعد اول این است که از خود آیه چه چیزی متوجه می‌شویم که تاکنون روی همین بعد صحبت می‌شد که از خود آیه ﴿وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ﴾، چه برداشتی می‌کنیم اما مطلب دیگر این است که این آیه را با توجه به روایات معنا کنیم.

آیا در روایات تعاون بر اثم حرام شده یا اعانه بر اثم؟ وقتی روایات معتبر را بررسی می‌کنیم متوجه می‌شویم که مسئله تعاون نیامده بلکه درباره اعانه بحث شده است. اگر این مطلب اثبات شود، می‌توانیم با محقق خویی (رحمه‌الله) محاجّه کنیم و بگوییم: بر فرض که تعاون با اعانه تفاوت معنایی داشته باشد، تعاون را که حرام می‌دانید، اعانه نیز بر اساس این روایات حرام است؛ بنابراین اختلافی باقی نمی‌ماند. مدعای ما همین است که هم گناه، هم تعاون بر گناه و هم اعانه بر گناه نباید انجام شود.

روایت اول: سند این روایت به نظر ما درست است. «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[2] عَنْ أَبِيهِ[3] عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ[4] عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَعَانَ عَلَى مُؤْمِنٍ بِشَطْرِ كَلِمَةٍ لَقِيَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَكْتُوبٌ بَيْنَ عَيْنَيْهِ آيِسٌ مِنْ رَحْمَتِي‌».[5] بر اساس این روایت اگر کسی بر ضرر مؤمنی کمکی کند، گناه بزرگی مرتکب شده است. در این روایت اعانه دارد نه تعاون.

روایت اطلاق دارد و نهی می‌کند که با عمل یا حتی کلمه‌ای که بر زبان جاری شود، بر ضرر مؤمنی قدمی برداشته شود. اگر قدم، قلم، کردار، رفتار یا گفتارتان علیه مؤمنی باشد، گناه کرده‌اید. روایت نگفته است که علیه عادلی باشد بلکه می‌گوید همین که مؤمن باشد؛ یعنی شیعه دوازده امامی باشد هرچند که گاهی گناهی هم می‌کند نباید بر ضرر او کاری کنید. این وظیفه سنگینی برای مردم است که مراقب باشند زبان‌هایشان در فضای مجازی، مقاله‌ها، صحبت‌ها، سخنرانی‌ها و ... حرفی علیه مؤمنی نزنند.

این گفتار حتی اگر کمتر از یک کلمه باشد مانند کشیدن آه، روز قیامت خداوند را ملاقات می‌کند درحالی‌که بین دو چشمش نوشته شده: از رحمت من مأیوس باش.

خدایی که الرحمن الرحیم است و این همه رحمت دارد اما اگر به جزء کلمه‌ای و کمتر از یک کلمه بر ضرر مؤمنی صحبت کنید خداوند می‌گوید از رحمت من مأیوس باش.

در برخی از منابع، «مَنْ أَعَانَ عَلَى قَتلِ مُسلِم» گفته شده است و به عبارات مختلفی بیان شده است که در جلسات آینده بررسی می‌کنیم.