درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: پیشگیری از جرم/ اعانه بر اثم/ شرایط اعانه بر اثم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم فقه درباره پیشگیری از جرم و استدلال به آیات قرآن کریم بود. استدلال کردیم به آیه ﴿وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾.[1] استدلال به این آیه مورد بحث قرار گرفت، نظرات بزرگان بیان شد که معاونت بر اثم و گناه چه شرایطی دارد. کلام مرحوم خویی را بیان کردیم که ایشان در تحقق عنوان معاونت بر اثم، شرط قصد را لازم ندانست و مثال‌هایی را ذکر کرد و به آن‌ها استناد کرد.

محقق خویی (رحمه‌الله) به نکته و اشکالی توجه می‌کند، اشکال را بیان می‌کند و از آن پاسخ می‌دهد. مبنای محقق خویی (رحمه‌الله) این است که در معاونت بر اثم، قصد لازم نیست ولی وقوع معاون علیه در معاونت بر اثم لازم است؛ به این معنا که آن حرام باید در خارج محقق شده باشد تا معاونت بر اثم تحقق یابد وگرنه اگر حرامی در خارج نباشد، معاونت بر حرامی هم صدق نمی‌کند. با این دو جهتی که ذکر شد، محقق خویی (رحمه‌الله) اشکالی بر مبنای خود وارد می‌کند و سپس پاسخ می‌دهد.[2]

اشکال: اگر دو گروه جدای از هم مصمم شدند که اسلام، نظام و حکومت اسلامی را نابود کنند، برنامه‌ریزی کردند، مقدمات آن را آماده کردند اما یک گروه پشیمان شد و انجام نداد و گروه دیگر انجام داد و به اسلام و مسلمین ضربه‌ای وارد کرد. مسلّم است گروهی که مصمم بر ضربه بود و اقدامات را هم انجام داد و با موفقیت هم همراه بود، معاونت بر اثم کرده‌ و عقاب دارد. اما گروه دیگر که قصد بر ضربه زدن داشت، مقدمات را هم فراهم کرد اما به دلیل پشیمانی یا وجود مانع موفق نشد، ممکن است گفته شود که هر دو معاقب هستند و معاونت بر اثم در این‌جا هم ثابت است. این دو گروه تا آخرین لحظه هم‌قصد بودند اما یک گروه ضربه وارد کرد و گروه دوم در لحظه آخر کاری نکرد.

پاسخ محقق خویی (رحمه‌الله)

نمی‌توان گفت که هردو گروه عقاب دارند. گروه اول که مقدمات را فراهم کرد و ضربه خود را وارد کرد؛ پس اثم محقق شد و معاونت بر اثم را هم انجام داده اما گروه دوم که در لحظه آخر نتوانست کاری کنند، فقط تجرّی کرده‌اند و عقابی ندارند. اگر بگویید تجرّی عقاب دارد هم عقاب مختصری به‌عنوان تجری دارند نه به‌عنوان معاونت بر اثم؛ زیرا اثمی انجام نداده‌اند تا معاونت بر آن محقق شود.

اشکال بر محقق خویی (رحمه‌الله)

به نظر ما گناهان متفاوت هستند؛ برخی کبیره و مهم هستند برخی صغیره و کم‌اهمیت هستند. اگر کسی مقدمات گناه صغیره را فراهم کند و آن گناه در خارج هم محقق نشود، ممکن است بگویید که گناهی مرتکب نشده است؛ زیرا اصل گناه در خارج محقق نشده و تجری هم عقاب ندارد اما اگر تجری بر امر مهمی مانند کشتن امام باشد آیا گناهی مرتکب نشده یا بدترین گناه است که می‌خواسته امام را بکشد. در اوایل انقلاب گروهی قصد داشتند که منزل مرحوم امام خمینی را بمب‌باران کنند، مقدمات آن را هم فراهم کردند اما در روز موعود دستگیر شده و سردسته‌ آن‌ها اعدام شد. خیلی از خراب‌کارهایی که قصد انفجار در جمهوری اسلامی دارند توسط وزارت اطلاعات دستگیر می‌شوند. تمام اعمال این‌ها گناه است. اگر گناهی که قصد بر انجام دادن آن دارند امر مهمی باشد، هر قدمی که برای تحقق آن برداشته می‌شود، معصیت است و معاونت بر فسق صدق می‌کند.

پس در عقاب داشتن گروه اول و دوم فرقی نیست بلکه در نهایت می‌توانید بگویید که عقاب گروه دوم، کمتر است اما در اصل این‌که معاونت بر گناه کرده‌اند، تردیدی نیست. خیلی‌ها تصمیم می‌گیرند که انفجاری انجام دهند، شما با این افراد چه‌کار می‌کنید؟ آیا کلام محقق خویی (رحمه‌الله) را انجام می‌دهید که این‌ها هیچ گناهی مرتکب نشده‌اند؟

مثال دیگری می‌زنیم که نیاز به مقدمات هم نباشد. مثلا افرادی که محافظ شخصیت‌ها هستند طبق قانون اسلحه هم در اختیار دارند اما اگر قصد کند که آن شخصیت را ترور کند اما در لحظه آخر نتواند و دستگیر شود، حکم او چیست؟ در این صورت مقدماتی وجود ندارد که بگویید چون مقدمات ممنوعه حرام دارد استحقاق عقاب دارد.

به نظر ما معاونت بر اثم باید صدق عرفی داشته باشد و هرجا که از نظر عرفی صدق معاونت کند، گناه و حرام است؛ به نظر ما در این مثال، صدق عرفی وجود دارد.

مرحوم آیت‌الله فاضل تعریف می‌کرد: شخصی نزد من آمد و گفت که من پاسدار فلانی هستم، اجازه بدهید که او را بکشم. مرحوم آیت‌الله فاضل اجازه نداده بود و فورا به اطلاعات خبر داد که فلانی، چنین قصدی دارد. آیا مجازات این شخص درست است یا نه؟ او مرتکب کاری نشده بود و فقط تصمیمش را با آیت‌الله فاضل (رحمه‌الله) در میان گذاشته بود. نمونه‌های زیادی از این قبیل در جامعه ما وجود دارد. آیا همین تصمیم، عزم و جزم کافی است که او را مجازات کنیم؟ به نظر می‌رسد آنچه مهم است، صدق عرفی معاونت بر اثم است، خواه آن گناه در خارج انجام شده باشد یا نه. مراتب آن متفاوت است، گاهی احتمال مهم است، گاهی محتمل مهم است و همچنین اهمیت موارد تأثیرگذار است. گاهی چیز جزئی است که می‌گویند معاونت بر اثم نیست اما گاهی امر مهمی است و همین‌ که می‌گوید فلانی را می‌خواهم بکشم، گناه بزرگی است.