درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: پیشگیری از جرم/ اعانه بر اثم/ شرایط اعانه بر اثم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم فقه درباره پیشگیری از جرم و معنای معاونت بر اثم بود؛ زیرا در قرآن آمده است: ﴿وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ﴾.[1] برای بحث پیشگیری از جرم ما به این آیه استدلال کردیم. مفسرین این آیه را بر معاونت بر اثم معنا کردند که هر جا معاونت بر اثم بر عملی صدق کند، آن عمل حرام است و نباید در جامعه معاونت بر اثم داشته باشیم. مباحثی در این باره مطرح شد از جمله این که آیا در صدق عنوان معاونت، قصد هم لازم است؟ کسی که معاونت بر اثم دارد، قصد بر معاونت داشته باشد. مرحوم محقق خویی فرمود که قصد لازم نیست بلکه همین‌که صدق عرفی معاونت وجود داشته باشد کافی است، خواه قصد معاونت بر اثم داشته باشد یا نداشته باشد. دلایل ایشان در مباحث گذشته بیان شد.

به یاد دارید که گفتیم صدق عنوان معاونت یک مقام ثبوت و یک مقام اثبات دارد. مقام ثبوت این است که آیا این شخص عند الله گناه‌کار است یا نه؟ اگر واقعا عند الله قصد نداشته باشد اما معاونت بر اثم انجام شده درحالی‌که توجه بر آن نداشته، پس جاهل قاصر است نه جاهل مقصر؛ در این صورت عمل او گناه نیست. اما در مقام اثبات و مجازات کیفری، می‌شود با او برخورد کرد. شما به گناه کمک کردید، تحقق گناه در خارج به وسیله کمک شما بود. در مقام اثبات، امکان مجازات وجود دارد مگر این‌که قرائن و شواهد دلالت کند که توجه نداشته است. در صورت صدق عرفی با ادعای خود شخص مبنی بر عدم توجه کافی نیست؛ عرف عقلا می‌گویند: «این شخص در کشتن این فرد، دخالت کرد و قاتل را یاری کرد».

ادعای دوم محقق خویی (رحمه‌الله)

وقوع معاون علیه در خارج لازم است. اگر کسی نزد شما آمد و گفت: «انگورها را به من بفروش تا شراب درست کنم» شما هم به او انگور فروختید. آیا ساختن یا نساختن شراب در خارج در گناه‌کار یا گناه‌کار نبودن شما تأثیر دارد؟ محقق خویی (رحمه‌الله) معتقد است که باید حرام در خارج محقق شود؛ اگر خمر درست شد، معاونت محقق می‌شود اما اگر انگور را به نیت ساخت شراب فروخت ولی خریدار با آن شراب درست نکرد، معاونت محقق نشده است؛ زیرا حرامی نیست که معاونت بر آن وجود داشته باشد. معاونت بر اثم در جایی است که اثمی وجود داشته باشد تا معاونت بر آن هم صدق کند. ممکن است عنوان تجرّی محقق شود و فروشنده انسان خبیثی است اما حرامی تحقق نیافته است، مانند کسی که مایعی را به نیت شراب می‌خورد اما معلوم می‌شود که آب بوده است.

مثال‌های ادعا

محقق خویی (رحمه‌الله) سه مثال می‌زند:

مثال اول[2]

عده‌ای مقدماتی را فراهم کرده‌اند تا در زمان مشخصی انسان مؤمنی را بکشند اما در زمان موعود، بر اثر اتفاقی این کار را نکردند یا نتوانستند انجام دهند، آیا در این صورت، اثم محقق شده است؟ آیا معاونت بر اثم محقق شده است؟ عرف این صورت را معاونت بر اثم می‌داند اما محقق خویی (رحمه‌الله) معتقد است که اثمی در خارج محقق نشده؛ پس معاونتی هم محقق نشده است. وقتی قتلی انجام نشده به چه دلیل بگوییم گناه محقق شده و بقیه هم که به او کمک کرده‌اند معاونت بر اثم داشته‌اند درحالی‌که دادگاه آن‌ها را مجرم می‌داند و محکوم می‌کند.

به نظر ما قول محقق خویی (رحمه‌الله) درباره گناهان صغیره درست است اما درباره گناهان کبیره درست نیست. مثلا اگر کسی خواست گناه صغیره مرتکب شود، مانند نگاه به نامحرم _ اگر آن را صغیره بدانیم _ در مکانی برای ارتکاب این حرام ایستاد اما نامحرمی نیامد و موفق بر این گناه نشد. عده‌ای هم به او کمک کردند تا این گناه را مرتکب شود اما بازهم نشد، در این موارد کلام محقق خویی (رحمه‌الله) درست است که چون اصل گناه محقق نشده، معاونت بر آن هم محقق نشده است. اما در جایی که گناه، از امور مهم است مثل قتل و ترور رهبر یا هر مؤمنی، هرچند که موفق هم نشود، معاونت بر اثم محقق است؛ زیرا صدق عرفی معاونت بر اثم محقق است.

مثال دوم[3]

اگر گروهی تصمیم بر قتل مؤمن متدینی بگیرند، مقدماتی را فراهم کنند و مرتکب قتل هم بشوند اما بعد معلوم شود که این شخص، کافر حربی بوده است. محقق خویی (رحمه‌الله) معتقد است که در اینجا اثمی محقق نشده است؛ زیرا کشتن کافر حربی جایز است. وقتی اثمی محقق نیست، معاونت بر آن هم وجود ندارد.

عرف در این مورد که خطای بر تطبیق کرده‌اند چه می‌گوید؟ اگر قبل از قتل دستگیر می‌شدند، آیا استحقاق مجازات داشتند؟ می‌خواستند رئیس جمهوری را ترور کنند اما تیرشان خطا رفته و کافر حربی را کشته‌اند. به نظر می‌آید که در این مورد هم کلام محقق خویی (رحمه‌الله) درست نیست. اگر کار آن‌ها را حرام ندانیم و مستحق تشویق باشند، جامعه بهم می‌ریزد. در اینجا هم صدق عرفی معاونت بر اثم وجود دارد. تحقق معاونت بر اثم منوط بر تحقق اصل اثم نیست. مثلا عده‌ای می‌خواستند مرحوم امام خمینی را ترور کنند که موفق نشدند اما آن‌ها را گرفتند و اعدام کردند. اقدام علیه امنیت کشور و مردم، فی‌نفسه گناه است.

مثال سوم[4]

کسی که شناگر ماهری است در کنار دریا راه می‌رود، می‌بیند کسی در دریا در حال غرق شدن است، با این‌که هوا سرد است تصمیم می‌گیرد که او را نجات دهد، وقتی به آن می‌رسد می‌بیند که چوب است. در این مورد آیا تعاون بر برّ و تقوا شده است؟ محقق خویی (رحمه‌الله) معتقد است که تعاون بر برّ و تقوا محقق نشده هرچند ممکن است خداوند به او ثواب دهد.

در احکام شرعی نیت‌ مجازات ندارد اما دلالت بر خبث باطنی دارد، نیت خوب ممکن است ثواب داشته باشد اما از دیدگاه محقق خویی (رحمه‌الله) به عنوان برّ و تقوا در جامعه شناخته نمی‌شود درحالی‌که ما معتقدیم که جامعه آن را برّ و تقوا می‌داند؛ مردم می‌گویند: «فداکاری کرد. تعاون بر برّ و تقوا کرد». در موارد مشکوک که نمی‌دانم انسان است که غرق می‌شود یا چوب است، وظیفه دارم که بروم.