درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: پیشگیری از جرم/ اعانه بر اثم/ شرایط اعانه بر اثم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم فقه درباره پیشگیری از جرم و استدلال به آیات قرآن بود. یکی از آیاتی که بحث شد که بر اساس آن پیشگیری از جرم واجب است این آیه بود: ﴿وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾.[1] آنچه معلوم است، این‌که اعانه بر اثم حرام است. اگر کسی اعانه بر اثم داشته باشد، کار حرامی را انجام داده است اما این‌که اعانه بر اثم صدق می‌کند یا نه، مورد بحث میان علما است که شرایط تحقق آن چیست؟

قول اول

برخی از فقها نظرشان این بود که شرط تحقق اعانه بر اثم این است که قصد بر اعانه وجود داشته باشد؛ یعنی شخص قصد می‌کند که می‌خواهم به فسق و گناه کمک کنم. این قول اول بود که در مباحث گذشته بیان کردیم و عرضه داشتیم که به نظر ما این قول کامل نیست بلکه آنچه معیار در صدق اعانه بر اثم و از شرایط آن است، صدق عرفی است؛ یعنی عرف کار شما را اعانه بداند. اگر صدق عرفی تحقق یابد، چه قصد اعانه داشته باشید یا قصد نداشته باشید، اعانه بر اثم تحقق می‌یابد.

قول دوم

مرحوم محقق نراقی قول دومی را هم اضافه کرده است که علاوه بر شرط قصد در صدق اعانه، تحقق آن گناه در خارج هم لازم است. [2] شما قصد می‌کنید که به تحقق گناه کمک کنید و آن شخص هم می‌رود و آن گناه را در خارج انجام می‌دهد. مثلا قصد می‌کنید که انگور را بفروشید تا شخصی در خارج شراب درست کند و شراب نوشیده شود، آن شخص هم شراب را درست می‌کند و مصرف می‌شود. پس برای تحقق اعانه بر اثم، دو شرط لازم است: يکی قصد بر اعانه و دیگری تحقق گناه در خارج. نتیجه این دو شرط این است که اگر کسی قصد بر اعانه دارد اما نمی‌داند که حرام تحقق می‌یابد یا نه، حکم چیست؟ شاید خرید انگور برای خمر نباشد بلکه برای خوردن باشد. این شخص گاهی انگور را برای ساخت شراب می‌برد و من به او می‌گویم: «انگورهای خوبی را برای ساخت شراب آورده‌ام بیا بخر» اما نمی‌دانم اکنون که انگور خرید برای خوردن انگور خرید یا برای شراب؛ تحقق معاون علیه را علم ندارم. در این صورت اگر خمر درست کند و مصرف شود، یقینا معاونت بر اثم صادق است؛ زیرا هم قصد داشت و هم حرام در خارج محقق شد اما اگر در خارج محقق نشد، فقط قصدش حرام است اما معاونت بر اثم نیست؛ زیرا گناهی محقق نشده است بلکه انگور را در مهمانی خورده‌اند و تبدیل به شراب نشده است. از طرفی اگر وقوع حرام در خارج محقق شود اما قصد اعانه وجود نداشته باشد، مثلا قصدش فروش انگور است و کاری ندارد که چه کسی می‌خرد، بازهم اعانه بر اثم صدق نمی‌کند؛ چون نمی‌دانست که این شخص می‌خواهد خمر درست کند.

حکم قصد اعانه بر گناه فی‌نفسه

تذکری لازم است که برخی از فقها، قصد اعانه بر گناه را حرام می‌دانند، هرچند معاونت بر گناه نباشد؛ چون گناه مراتبی دارد و این قصد هم مرتبه‌ای از گناه است هرچند مرتبه بالایی نباشد. قصد براعانه فی‌نفسه حرام است؛ زیرا نشانه خبث درونی قصد کننده است. لذا مرحوم نراقی می‌گوید: «فلو تحقّق ياثم بالاعتبارين»[3] اگر گناه محقق شود، به دو اعتبار گناه کرده است: 1ـ قصد معاونت بر گناه کرده؛ 2ـ گناه در خارج تحقق پیدا کرده است.

مرحوم شیخ انصاری، دیدگاه محقق نراقی را نمی‌پذیرد و می‌گوید: قصد معاونت بر اثم، باعث می‌شود که اعانه بر اثم تحقق یابد هرچند که آن گناه در خارج محقق نشود. «و فيه تأمّل، فإنّ حقيقة الإعانة على الشيء هو الفعل بقصد حصول الشيء، سواء حصل أم لا، و من اشتغل ببعض مقدّمات الحرام الصادر عن الغير بقصد التوصّل إليه، فهو داخل في الإعانة على الإثم، و لو تحقّق الحرام لم يتعدّد العقاب».[4]

اشکال بر شیخ انصاری (رحمه‌الله)

مرحوم شیخ انصاری در ابتدای کتاب رسائل گفت که اگر کسی به شراب‌فروشی برود، شراب بخرد و بنوشد و سپس معلوم شود آب بوده گناه نکرده است؛ زیرا تجرّی قبح فاعلی دارد اما قبح فعلی ندارد؛ یعنی کسی که مرتکب تجرّی می‌شود فاسق نیست؛ چون آب نوشیده است نه شراب. «فإنه لكشف ما تجرى به عن خبث الفاعل، لا عن كون الفعل مبغوضا للمولى».[5] اما مرحوم آخوند خراسانی در کفایه گفتند که به نظر ما تجری عقاب دارد؛[6] یعنی کسی که به قصد نوشیدن شراب، مایعی را می‌نوشد و معلوم می‌شود آب بوده، هرچند حد خمر به او نمی‌زنند اما معاقب است و گناه کرده است.

اشکال ما به مرحوم شیخ انصاری این است شما که می‌گویید تجری عقاب ندارد چگونه در قصد معاونت بر اثم بدون تحقق حرام در خارج، حرام می‌دانید. شما فقط انگور فروختید، قصد بر ساخت شراب داشتید ولی اصلا شرابی ساخته نشد. بله! مرحوم آخوند می‌تواند چنین ادعایی کند؛ زیرا تجری را حرام می‌داند. وقتی شما تجری را حرام نمی‌دانید، قصد معاونت هم به طریق اولی حرام نیست.

از آن جهت که ما تجری را حرام نمی‌دانیم در این‌جا هم می‌گوییم: در معاونت بر اثم اگر فقط قصدش را دارد ولی حرام در خارج محقق نشده است حرام نیست، حرام نه برای فاعل محقق شده و نه برای معاون. پس ما قصد را شرط صدق عنوان معاونت نمی‌دانیم بلکه صدق عرفی آن را شرط می‌دانیم از طرفی تحقق عمل معاون علیه هم لازم است؛ یعنی باید حرام در خارج محقق شود و اگر بدانیم حرام در خارج محقق نمی‌شود، معاونت هم محقق نمی‌شود. باید بر عمل فاعل عنوان محرمی صدق کند تا معاونت بر آن هم حرام شود، اگر انگور خوردن فاعل حلال است، فروش انگور به او هم عمل حرامی نیست. وقتی حرامی در خارج محقق نشد،‌ حرامی نیست که معاونت بر حرام هم محقق شود. نیت به تنهایی که نمی‌تواند حرام باشد؛ اگر نیت زنا یا هر حرام دیگری گناه باشد، خیلی سخت می‌شود.

قول سوم

محقق خویی (رحمه‌الله) تحقق عنوان محرم در خارج را ملاک می‌داند «عدم اعتبار شئ في صدق الاعانة الا وقوع المعان عليه في الخارج».[7] بر خلاف اقوال قبل که تکیه بر قصد اعانه داشت این قول تحقق خارجی محرم را ملاک می‌داند و قصد را مهم نمی‌داند. اگر حرام در خارج محقق شود هرچند که قصد آن را هم نداشته باشید، معاونت بر اثم محقق می‌شود.

محقق خویی می‌گوید: اعانه بر افراد غیرذی‌شعوری که قصد ندارند هم صدق می‌کند. مثلا پیرمرد، وقتی توانایی راه رفتن ندارد و با عصا راه می‌رود می‌گوید: «اعان من العصا» از عصا کمک گرفتم؛ درحالی‌که عصا قصدی ندارد اما کمک کرده است؛ پس در اعانه فاعل مختار لازم نیست. مثال دیگر: کسی که در دریا افتاده با موج دریا به ساحل می‌افتد و می‌گوید: «اعاننی» آیا موج با قصد این کار را کرد. در صحیفه سجادیه و دعاهای بسیار دیگری چنین تعابیری است که مؤید قول محقق خویی (رحمه‌الله) است. در جلسات آینده به این قول محقق خویی هم پاسخ خواهیم داد که قصد هم لازم است.