درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: پیشگیری از جرم/ مقدمه/ اهمیت پیشگیری از جرم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم فقه درباره پیشگیری از جرم در آیات قرآن کریم بود. آیاتی زیادی از قرآن کریم مسئله پیشگیری از جرم را مطرح کرده‌اند.

آیه‌ای دیگر

﴿ الَّذِينَ ينْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يوصَلَ وَ يفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾.[1]

این آیه دو مسئله را مطرح می‌کند که زمینه جرم و فساد در جامعه را فراهم می‌کند:

۱- پیمان‌شکنی

کسانی که عهد و پیمانی می‌بندند اگر به عهد خود وفا کنند، فسادی ایجاد نمی‌شود. بسیاری از پرونده‌های تشکیل‌شده در قوه قضاییه، مربوط به پیمان‌ها است مثلا چک یا سفته می‌دهد و بعد تخلّف می‌کند؛ گاهی تخلف در کل قرارداد است و گاهی در قسمتی از قرارداد است.

خداوند در قرآن، تأکید بر وفای به عهد دارد ﴿وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ﴾[2] خداوند به عهدش وفا می‌کند پس شما هم باید به عهد خود وفا کنید.

عهد گاهی در میان مردم است ﴿وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا﴾[3] و گاهی میان خلق و خدا است ﴿الَّذِينَ ينْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ﴾. خداوند به ما عقل و فطرت داده است که با آن مخالفت نکنیم.

بعد از تحقق پیمان نباید مخالفت شود که در روایت آمده است «لا دين لمن لا عهد له».[4] این همه تأکید آیات قرآن و روایات بر وفای به عهد برای این است که وفا نکردن به عهد باعث فساد می‌شود ﴿يفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ﴾[5] .

وفای به عهد حتی نسبت به کفار هم واجب است. خداوند کسانی را که پیمان می‌شکنند لعنت می‌کند ﴿فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ﴾[6] .

قطع روابط

﴿وَ يقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يوصَلَ﴾ روابط خود را با پدر، مادر، برادر، خویشاوندان، استادها، علما و بزرگان قطع می‌کند. در روایتی وارد شده که مراد از کسانی که باید با آن‌ها رابطه داشته باشیم رهبران آسمانی، دانشمندان، خویشاوندان، همسایگان و استادان هستند. در روایات زیادی وارد شده است که اگر رابطه با علما قطع شود، جامعه به فساد کشیده می‌شود.

کسانی که عهد خود را می‌شکنند و روابط واجب خود را قطع می‌کنند، خودشان ضرر می‌کنند ﴿أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾. کسی که عهد خود را می‌شکند، جامعه به او اعتماد نمی‌کند.

آیه‌ای دیگر

﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يفْسِدُ فِيهَا وَ يسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قَالَ ﴾[7] .

خداوند روی زمین، خلیفة‌الله را خلق کرد. انسانی که خداوند آن را در ﴿أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ﴾[8] خلق کرد و به خاطر این خلقت فرمود ﴿فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾[9] . انسان بهترین موجود روی زمین است و شرافت بالایی دارد؛ زیرا ﴿وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي﴾[10] خداوند از ریح خود در انسان دمیده است.

اما همه انسان‌ها خلیفة‌الله نیستند بلکه برخی ﴿أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ﴾[11] هستند. برای خلیفة‌الله شدن باید با فساد مبارزه کرد. ملائکه گفتند که برخی انسان‌ها فساد و خونریزی می‌کنند ﴿أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يفْسِدُ فِيهَا وَ يسْفِكُ الدِّمَاءَ﴾ اما ما ملائکه همیشه مشغول حمد و تسبیح خداوند هستیم ﴿نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ﴾ خداوند هم در پاسخ فرمود:‌ ﴿إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾. در میان انسان‌ها پیامبران هستند، کسانی که ﴿قَابَ قَوْسَينِ﴾[12] رسیدند.

این آیه هم دلالت دارد که فساد و خونریزی از بزرگ‌ترین خلاف‌هایی است که روی زمین انجام می‌شود و ما نباید بگذاریم در جامعه وجود یابد. اگر می‌خواهیم خلیفة‌الله باشیم، اگر حکومت اسلامی می‌خواهد جانشین خدا بر روی زمین باشد باید برنامه‌ای داشته باشیم و کاری کنیم که زمینه فساد در جامعه وجود نداشته باشد.

آیه‌ای دیگر

﴿كُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ﴾.[13]

بخورید و بیاشامید ولی فساد نکنید. «مَنْ لا مَعاشَ لَهُ لا مَعادَ لَهُ» در آیات زیادی از قرآن کریم اشاره شده که ابتدا اقتصاد است و سپس معاد است؛ ابتدا باید مسئله اقتصاد و معاش مردم اصلاح شود و سپس به معاد توجه شود. ﴿كُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ﴾ وقتی خوردید و شکمتان سیر شد، خداوند از شما می‌خواهد که فساد نکنید. ﴿وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْيةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَ ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَاياكُمْ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ﴾،[14] وقتی وارد بیت‌المقدس شدید ابتدا بخورید و معاش خود را تأمین کنید، سپس به مسجد بروید و سجده کنید. عبادت پس از آن است که معاش تأمین شود. این‌که مقام معظم رهبری (حفظه‌الله) هر سال شمسی را نام‌گذاری می‌کند و نامی اقتصادی بیان می‌کند به همین علت است.

یکی از چیزهایی که باعث فساد می‌شود، اقتصاد ناسالم است. اگر معاش مردم مناسب باشد، فساد در جامعه کم می‌شود. ابتدا برای انسان سخت است که فسادی را مرتکب شود اما پس از مدتی که راه آن را یاد گرفت برایش آسان می‌شود.

آیه‌ای دیگر

﴿وَ لَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ﴾.[15]

نه‌تنها فحشا را انجام ندهید بلکه اصلا به آن نزدیک نشوید، خواه آشکار باشد یا مخفیانه؛ زیرا وقتی نزدیک به گناه شدید ممکن است وارد آن شوید «فَمَنْ يَرْتَعْ حَوْلَهَا يُوشِكْ أَنْ يَدْخُلَهَا»[16] وقتی وارد مجلس گناه شدید و زمینه آن فراهم شد، وارد گناه می‌شوی و نمی‌توانی جلو خودت را بگیری.

«لَا تَقْرَبُوا» یعنی زمینه گناه را از بین برید ﴿و َلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَ سَاءَ سَبِيلًا﴾[17] اگر وارد خانه‌ای شدی که نامحرم در آن تنها است، آن‌جا نمان؛ زیرا احتمال گناه وجود دارد. این‌که این‌قدر درباره بی‌حجابی بحث می‌شود برای این است که زمینه گناه را فراهم می‌کند. ﴿وَ لَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيتِيمِ﴾[18] ، به مال یتیم نزدیک نشوید! ابتدا فکر می‌کنید که می‌خواهید به او خدمت کنید اما وقتی پول در اختیارش قرار گرفت ممکن است مشکل پیدا کند. با خود می‌گوید: «شأن من این است که ماشین خوب و خانه بزرگی داشته باشم. فرزندم هم نیازمند است و خانه‌ای هم برای او بخرم و ...». کم‌کم فساد ایجاد می‌شود.

اگر انسان به مال غیر نزدیک شود و در اختیارش قرار گیرد، خیلی خطرناک است. افراد کمی هستند که بتوانند مقاومت کنند. خدا رحمت کند مرحوم آیت‌الله تبریزی را، وقتی وجوهات به دستش می‌رسید نگه نمی‌داشت و در موارد مصارف وجوهات، ‌مصرف می‌کرد و می‌فرمود: «ممکن است تا ماه آینده زنده نباشم» اما برخی بودند که مقداری از وجوهات را نگه می‌داشتند تا برای ماه آینده طلبه‌ها با مشکل مواجه نشوند.

مقام معظّم رهبری (حفظه‌الله) هم نظرش همین است که باید به طلبه‌ها رسید؛ لذا اجازه نمی‌دهد که وجوهات برای ساخت مسجد و حسینه صرف شود.

از این آیات استفاده می‌شود که باید با فساد مبارزه کرد و نگذاشت که زمینه فساد محقق شود. یکی از وظایف اصلی حکومت جمهوری اسلامی و دولت‌ها مبارزه با فساد است. باید توجه داشت که مبارزه با فساد فقط مجازات مجرم نیست بلکه مهم‌تر آن است که زمینه فساد را در جامعه از بین ببریم.