درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: پیشگیری از جرم/ مقدمه/ آثار جرم

خلاصه جلسه گذشته: بحث ما در علم فقه درباره پیشگیری از جرم بود. به مناسبت این بحث، آثار اجتماعی گناه در اجتماع موردتوجه است؛ چه آثاری بر گناه در اجتماع بار می‌شود؟ در این باره این آیه را مطرح کردیم: ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يكْسِبُونَ﴾.[1] اگر جامعه ایمان و تقوا داشته باشد برکاتی از آسمان و زمین بر آن‌ها نازل می‌شود. این برکات برای جامعه‌ای است که هم ایمان و هم تقوا داشته باشد. اگر این دو وجود داشته باشد، «لَفَتَحْنَا» با لام تأکیر، قطعا برکاتی نازل می‌شود.

آیه دیگری که مطرح کردیم این بود: ﴿وَيا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيهِ يرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيكُمْ مِدْرَارًا وَيزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ﴾[2] . اگر به هر دلیلی نتوانستید ایمان و تقوا را در جامعه پیاده کنید بازهم راه باز است و اگر اراده کنید می‌توانید برکات را بر خود نازل کنید این در صورتی است که استغفار کنید؛ از خداوند طلب بخشش کنید که خداوندا! ما گناه کردیم و جرم مرتکب شدیم. بعد از استغفار نوبت به توبه می‌رسد. باید تعهد داد که دیگر این گناه را تکرار نمی‌کنم. استغفار نسبت به گناهان گذشته است و توبه هم نسبت به گناهان گذشته و هم نسبت به گناهان آینده است. اگر جامعه اسلامی از همین امروز تصمیم بگیرد که این کار را کند خداوند می‌فرماید ﴿يرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيكُمْ مِدْرَارًا﴾.

مدرار صیغه مبالغه و به معنای نعمت فراوان است.

در هر دو آیه‌ای که خواندیم، صیغه جمع استفاده شده است؛ پس این‌گونه نیست که اگر یک نفر این کار را کرد، نعمت الهی نازل شود بلکه باید همه یا حداقل اکثریت جامعه این کار را انجام دهند.

گاهی برخی از افراد سیاسی می‌گویند که ما وظیفه نداریم مردم را به بهشت ببریم. وظیفه حکومت و جامعه اسلامی چیست؟ این آیه وظیفه ما را مشخص می‌کند که باید زمینه بهشت را فراهم کنیم. اگر کاری به آخرت هم نداشته باشیم و اقتصاد سالم بخواهیم هم راهش این است: ایمان، تقوا، استغفار و توبه؛ آن هم نه یک نفر بلکه اکثریت جامعه.

اعمال، عقاید و فرهنگ جامعه تأثیرگذار است. ممکن است گفته شود: «مشکلات زیادی داریم و نیازی نیست که پول‌ها را برای فرهنگ صرف کنیم» اما باید توجه نمود که توجه به فرهنگ، تأثیر مستقیم در فرهنگ دارد. اگر جامعه ما دارای فرهنگ اسلامی شود، اقتصاد ما هم خوب می‌شود. حکومت اسلامی باید توجه به فرهنگ داشته باشد و فکر نکند که فرهنگ، جدای از اقتصاد است بلکه فرهنگ باعث می‌شود که اقتصاد مردم هم درست شود.

اگر فرهنگ غربی در جامعه حاکم شد، اقتصاد هم خراب می‌شود اما اگر فرهنگ اسلامی آمد ﴿يرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيكُمْ مِدْرَارًا﴾.

یکی از آثار ایمان، تقوا، استغفار و توبه این است که شما ثروتمند شوید. اسلام نمی‌گوید که وضع مالی باید خراب شود و همه فقیر باشند بلکه همه باید در دنیا عالی زندگی کنید. ثروت ارزش دارد اگر در کنار ایمان، تقوا، استغفار و توبه باشد. حتماً به دنبال ثروت باشید اما ثروتی که در کنار عدالت و تقوا باشد نه جدای از آن. ثروتی که جدای از تقوا باشد، باعث انحراف می‌شود اما اگر در کنار ایمان و تقوا باشد، بهترین نعمت خداوند است. ما مخالف خوب شدن وضع اقتصادی مردم نیستیم بلکه خداوند هم آن را دوست دارد و کمک می‌کند اما باید ایمان، تقوا، عمل صالح، استغفار و توبه را سرلوحه اعمال خود قرار دهیم.

﴿وَيزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ﴾ یعنی اگر قوه ایمان را با قوه مالی توأم کنید پیروزی برایتان هست. اگر ایمان و تقوا داشتید و بعد از آن ثروت آمد، شما حکومتی قوی می‌شوید. فکر نکنید که اقتصاد در مملکت مهم نیست بلکه اگر شما، خدا، پیامبر و اسلام را دوست دارید باید اقتصاد هم درست شود. اگر اقتصاد هم درست شد می‌توانید الگوی جوامع اسلامی باشید وگرنه نمی‌توانید اثرگذار باشید. ممکن است با قناعت خود را در گوشه‌ای نگه دارید اما نمی‌توانید اثرگذار باشید.

قوت اقتصادی، زمینه‌ساز قدرت‌ها است. اگر می‌خواهید زهد هم داشته باشید باید ثروت در کنار تقوا باشد.

یکی از نکاتی که باید به آن توجه نمود این است که در راه رسیدن به اهداف باید از راه تشویق وارد شد. حجاب زنان اکنون مشکلی در جامعه است که باید برای آن راه‌حلی بیان کرد. قرآن کریم برای رسیدن به تقوا یکی از راه‌حل‌هایی که ارائه می‌کند، تشویق به امور مالی است. گاهی تشویق به امور اخروی مانند بهشت است اما در این آیه تشویق به امور دنیوی است. اگر شما حجاب داشته باشید در دنیا به شما ثروت می‌دهیم. جامعه اسلامی اگر می‌خواهد ثروت داشته باشد ﴿بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾ باید حجاب داشته باشید. می‌توان مردم را به دوری از گناه تشویق نمود به وسیله جزایی که در همین دنیا داده می‌شود.

هر کاری که می‌خواهید در جامعه انجام شود، تشویقی برای آن قرار دهید. خانم‌ها در شغل‌های مختلفی مشغول هستند، شما برای خانم‌هایی که حجاب برتر دارند، تشویقی قرار دهید. به‌جای اینکه به‌زور متوسل شوید مثلاً ماهیانه مقدار بیشتری حقوق به کسانی بدهید که حجاب کامل دارند. اگر بگوییم کسی که حجاب ندارد را مجازات می‌کنیم، جنبه منفی دارد اما به‌جای آن تشویق قرار دهید. شما به دختران اگر حجاب کامل دارد پاداش ماهیانه بدهید. تشویق‌ها باعث می‌شود که افراد عادت کنند و جامعه اصلاح شود و در این صورت است که ﴿بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾ و.

به نظر ما یکی از راه‌های پیشگیر از جرم، تشویق افرادی است که گناه و جرم مرتکب نمی‌شوند و اعمال صالح انجام می‌دهند.

همه این‌ها به نحو مقتضی است نه علت تامه؛ علت تامه آن است که وقتی علت موجود شد، معلول نیز حتماً محقق می‌شود اما مقتضی آن است که زمینه‌ای فراهم شده اما ممکن است به نتیجه برسد یا نرسد. مانند واکسن‌های که می‌زنند می‌گویند نود درصد ایمنی ایجاد می‌کند اما کسی هم ممکن است بمیرد و شامل آن ده درصد شود. واکسن زمینه سلامت را ایجاد می‌کند اما علت تامه نیست. در اینجا هم اگر ایمان، تقوا، استغفار و توبه داشته باشید، زمینه برکات الهی فراهم می‌شود و اگر در جامعه گسترش یابد ﴿يرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيكُمْ مِدْرَارًا﴾ حاصل می‌شود.