درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: پیشگیری از جرم/ مقدمه/ آثار جرم

خلاصه جلسه گذشته: بحث ما در علم فقه درباره پیشگیری از جرم بود. و مطالبی را بیان کردیم. یکی از مباحثی که باید مورد توجه قرار بگیرد، آثار اجتماعی جرم است. جرم و گناه در جامعه دارای چه آثاری است؟

اثر سوء جمعی

آثار جرم برای مجرم به تنهایی نیست بلکه افراد جامعه هرچند مجرم نباشند، بازهم متضرر می‌شوند؛ عده دیگری گناه می‌کنند اما ضررش شامل حال ما هم می‌شود. در بحث گذشته بیان کردیم که قرآن کریم این نکته را بیان کرده است؛ خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يكْسِبُونَ﴾.[1] باید بدانیم که اگر ایمان و تقوا داشته باشیم برکات آسمان و زمین بر ما نازل می‌شود. این اصلی است که در قرآن و روایات بیان شده است. اگر همه افراد جامعه ایمان و تقوا داشته باشند حتما برکات آسمان‌ها و زمین نازل می‌شود. لام در «لَفَتَحْنَا» برای تأکید است.

در ذیل آیه،‌ خداوند از این واقعیت خبر می‌دهد که جوامع اسلامی این دو را هماهنگ با هم ندارند ﴿وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يكْسِبُونَ﴾؛ تکذیب می‌کنند؛ یا ایمان ندارند یا تقوا ندارند. در این صورت گرفتار آن چیزی می‌شوند که خودشان به وجود آورده‌اند.

ایمان به تنهایی کافی نیست؛ اگر کسی بگویید «من ایمان دارم اما گناه می‌کنم» کفایت نمی‌کند بلکه ایمان باید همراه با تقوا باشد. اگر این دو باهم باشد ﴿لَفَتَحْنَا عَلَيهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾.

اهمیت توجه به فرهنگ

اگر برای اقتصاد جامعه سرمایه‌گذاری کنیم، تأثیرگذار است. رسیدگی به فقرا خیلی خوب است اما بودجه‌ای را هم باید برای فرهنگ تعیین کرد. اگر فرهنگ دانش‌آموزان درست شود، یعنی ایمان و تقوا داشته باشند، برکات آسمان و زمین نازل می‌شود؛ به عبارت دیگر، فرهنگ مقدمه اقتصاد می‌شود. فکر نکنید که فرهنگ جدای از اقتصاد است بلکه خداوند می‌فرماید: «فرهنگ مقدمه اقتصاد است».

بر اساس این آیه، فرهنگ جامعه تأثیر زیادی در اقتصاد دارد. اگر ایمان به خداوند دارید، دستور خداوند این است ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يكْسِبُونَ﴾. اقتصاد همه‌اش مربوط به پول درآوردن معمولی نیست بلکه روزی دست خداوند است و اگر فرهنگ ما مطابق با قرآن باشد و ایمان و تقوا همراه هم باشند حتما برکات آسمانی و زمینی شامل حال جامعه می‌شود.

قدرت مطلق

خداوند می‌فرماید: «لَفَتَحْنَا» یعنی ما این کار را می‌کنیم؛ پس قدرت در دست خداوند است. این خداوند است که رزّاق است و موجودات در اختیار او هستند. فکر نکنید که تلاش شما صددرصد نتیجه می‌دهد. تلاش شما مقتضی است اما آن چیزی که باعث به فعلیت رسیدن می‌شود قدرت خداوند است؛ لذا خیلی نباید به خودمان متکی باشیم بلکه باید تکیه بر خداوند کنیم و ایمانمان را از دست ندهیم. با رشوه، ربا، دروغ و رانت می‌توان پول درآورد اما خداوند مخالف با این‌ها است اگر این کارها را نکنید و خیانت نکنید ﴿لَفَتَحْنَا عَلَيهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾.

رفاه دنیوی

خواست خداوند این است که برکات آسمان و زمین برای شما باشد. هیچ اشکالی ندارد که انسان مؤمن وضع مالی خوبی داشته باشد اما باید همراه با تقوا، پرهیزگاری و مرتکب نشدن جرم و گناه باشد. تمام ادیان آسمانی می‌خواند که مردم در وضع اقتصادی خوب زندگی کنند اما این اقتصاد خوب را مقید به ایمان و تقوا می‌کنند.

جزای خیر در آخرت جای خود دارد اما دنیا هم مهم است. این‌گونه نیست که دنیا خیلی بی‌ارزش باشد و خداوند بخواهد که مؤمنین، خوار و ذلیل باشند. مطلوب خداوند این است که شما ایمان و تقوا داشته باشید تا برکات آسمان و زمین را برای شما نازل کند.

سرچشمه برکت

زمن و آسمان، سرچمشه برکت هستند. یکی از مهم‌ترین برکاتی که برای انسان‌ها وجود دارد، استفاده از آسمان و زمین است. باران از آسمان می‌بارد و باعث می‌شود که گیاهان و درختان رشد کنند و انسان کشاورزی کند. مهم‌ترین سرمایه‌دارها کسانی هستند که زمین‌های حاصلخیزی دارند و برکات آسمان و زمین در اختیارشان قرار می گیرد.

علل تحقق برکت

برکات آسمان و زمین، مخصوص انسان‌های باایمان متقی نیست بلکه ممکن است کسانی که ایمان و تقوا هم ندارند برکات آسمان و زمین را داشته باشد؛ تلازمی وجود ندارد. کسی که تقوا و ایمان دارد، برکات آسمان و زمین را دارد اما کسانی هم هستند که ایمان ندارند ولی صله‌رحم دارند و به دیگران کمک می‌کنند، برکات آسمان و زمین را هم دارند. راه انحصاری رسیدن به برکات، ایمان و تقوا نیست؛ هر جامعه‌ای که کارهای خوبی انجام دهد، ممکن است برکات شامل حالش شود ولی به نحو موجبه جزئیه اگر ایمان و تقوا داشته باشید بدانید که صددرصد برکات آسمان و زمین را هم خواهید داشت.

عامل محرومیت

عامل محرومیت و مشکلات خود ما هستیم. مشکلات ﴿بِمَا كَانُوا يكْسِبُونَ﴾ هستند. انسان با دست خودش این‌ها را به وجود آورده است. ایمان آوردید اما تقوا نداشتید و به این وسیله تکذیب کردید ﴿وَلَكِنْ كَذَّبُوا﴾ پس نتیجه آن را که خودتان ایجاد کرده‌اید به دست می‌آورید. ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يغَيرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يغَيرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ﴾[2] . خودتان مشکل را به وجود آورده‌اید؛ زیرا یا جرم را مرتکب شده‌اید یا در مقابل مجرم سکوت کرده‌اید. با سکوت شما، ﴿لَفَتَحْنَا عَلَيهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾ تمام می‌شود. شما اگر مراقب خودت باشی و گناه نکنی کفایت نمی‌کند بلکه همه باید دست به دست هم دهند تا جلو جرم و گناه را بگیرند. ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى﴾ همه افراد جامعه یا اکثریت آن‌ها باید ایمان و تقوا داشته باشند. خداوند نفرموده که با ایمان و تقوای یک نفر به تنهایی برکات را نازل می‌کند «لَفَتَحْنَا عَلَيک» سخن خداوند نیست بلکه اکثریت باید ایمان و تقوا را توأمان داشته باشند. به عبارت دیگر باید جامعه را جامعه اسلامی کنی نه خودت را به تنهایی. تک‌تک افراد، جزئی از جامعه هستند اما با یک‌نفر یا دونفر، جامعه اصلاح نمی‌شود بلکه باید همه دست به دست هم بدهیم تا جلو جرم را بگیریم. ممکن است خودش را اصلاح کرده اما نمی‌تواند فرزندش را هم اصلاح کند. اگر بتوانیم خود، فرزندان و اطرافیانمان را اصلاح کنیم ﴿لَفَتَحْنَا عَلَيهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾ محقق می‌شود.

انحراف در بستر فضای مجازی

فضای مجازی اکنون فرزندان را هم از انسان دور کرده است؛ فرزند پیرو فضای مجازی است و حرف پدر را گوش نمی‌دهد. وقتی نمی‌توانی فرزندت را اصلاح کنی ﴿لَفَتَحْنَا عَلَيهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾ محقق نمی‌شود.

﴿وَلَكِنْ كَذَّبُوا﴾ تکذیب غیر از گناه است. گناه ممکن است در خانه‌ای که کسی نیست اتفاق بیفتد. تکذیب آن است که می‌گوید من این را قبول ندارم. چرا اسلام باید این‌گونه باشد؟ فضای مجازی باعث شده که ایمان مردم ضعیف شود. آن‌ها باقدرت وارد شده‌اند که جامعه ما را نابود کنند، باعث شده که فرزندان ما یا اصلا اعتقاد نداشته باشند یا تردید داشته باشند. این باعث می‌شود که برکات آسمان و زمین تمام شود و شامل حالمان نشود. با این فضای مجازی نمی‌توانید فرزند خود را هم تربیت کنید چه رسد به اصلاح جامعه. فضای مجازی بچه‌ها را تربیت کرده است نه پدر و مادر؛ پدر و مادر نمی‌توانند نقشی ایفا کنند. والدین نماز می‌خوانند و گریه می‌کنند اما فرزند همیشه در موبایل و به دنبال فضای مجازی است.

نقش استغفار و توبه در اقتصاد

یکی از مشکلات اصلی اکنون کشور، اقتصاد است. برای حل مشکلات اقتصادی خداوند می‌فرماید: ﴿وَيا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيهِ يرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيكُمْ مِدْرَارًا وَيزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ﴾[3] . ما بد کردیم! یا جرم مرتکب شدیم یا سکوت کردیم. دست به دست هم ندادیم تا جلو جرم را بگیریم. راه این است که اگر مدتی پیشگیری از جرم نکردیم همه یا اکثریت استغفار کنیم سپس توبه کنیم.

استغفار نسبت به گناهان گذشته است؛ خدایا گناهان گذشته ما را ببخش. توبه یعنی نسبت به آینده تعهد می‌دهیم که دیگر خلاف نکنیم و جلو خلاف را بگیریم.

اگر استغفار کردید و بعد از آن توبه کردید ﴿يرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيكُمْ مِدْرَارًا﴾ به صورت فراوان برکات آسمان نازل خواهد شد، ﴿وَيزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ﴾ ‌خداوند قوت شما را زیاد می‌کند و می‌توانید در مقابل دشمن بایستید.