درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: پیشگیری از جرم/ مقدمه/ آثار جرم

خلاصه جلسه گذشته: بحث ما در علم فقه درباره پیشگیری از جرم بود. و مطالبی را بیان کردیم.

آثار جرم

یکی از مباحثی که باید مورد توجه قرار بگیرد، آثار اجتماعی جرم است. برای روشن شدن بحث نیاز است که مثالی عرض کنیم: افرادی که با کشتی به مسافرت می‌روند اگر یک‌نفر از سرنشینان،‌کشتی را سوراخ کند، آب در کشتی جریان پیدا می‌کند و کشتی غرق می‌شود در نتیجه همه افرادی هم که در کشتی هستند غرق می‌شوند. جرم و گناه در جامعه هم مانند سوراخ کردن کشتی است؛ مخصوصا جرمی که علنی است و مردم می‌بینند. این جرم‌ها جامعه را فاسد می‌کند و آثاری را خواهد داشت. این آثار اختصاص به مرتکبین جرم ندارد بلکه این آثار سوء بر کسانی که جرمی هم مرتکب نشده‌اند تأثیر دارد.

خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿واتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً﴾[1] از فتنه‌ها، امتحان‌های خداوند، جرم‌ها و گناه‌ها بپرهیزید زیرا تنها به کسانی که آن را مرتکب شده‌اند اختصاص ندارد. ظلم را یک‌نفر انجام می‌دهد اما دایره سوء آن برای همه مردم است؛ تمام جامعه به خاطر آثار آن جرم دچار مشکل می‌شود.

گاهی جرمی است که مخفیانه انجام می‌شود و دیگری متوجه نمی‌شود و گاهی جرمی است مانند ظلم که در جامعه محقق می‌شود. اگر کسی ظلم کند، آثار آن بر جامعه خواهد بود و ظلم کردن باب می‌شود و مصداق ﴿ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيدِي النَّاسِ﴾[2] می‌شود.

بنابراین تک‌تک مردم وظیفه دارند که جلو جرم و گناه را بگیرند تا ضرر متوجه خودشان نشوند زیرا حداقل هر انسانی خودش را دوست دارد و می‌خواهد که از آثار بد گناه محفوظ باشد. وقتی عذاب نازل می‌شود یا جامعه دچار مشکل می‌شود، دامن‌گیر شما هم خواهد شد؛ پس شما هم باید اقدام کنید که کسی جرمی مرتکب نشود. این احساس وظیفه عمومی که خواه برای خدا باشد یا برای خود انسان باشد.

خیلی از مشکلاتی که در جوامع اسلامی وجود دارد به خاطر جرم‌هایی است که خود ما مرتکب نشده‌ایم بلکه دیگران انجام داده‌اند ولی ما سکوت کرده‌ایم.

همه باید احساس وظیفه کنند و جلو جرم را بگیرند؛ قرآن کریم فرمود: «واتَّقُوا» صیغه جمع است. پیشگیری از جرم و گناه، یک حرکت جمعی و همگانی است. وقتی آثار جرم آمد نمی‌گوید که شما انسان خوبی بودید و دیگری انسان بدی بود بلکه شامل همه افراد می‌شود.

﴿ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيدِي النَّاسِ لِيذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يرْجِعُونَ﴾[3] هر گناهی که در خشکی یا دریا ظاهر شده، با دست خود شما بوده است؛ مردم باعث آن شده‌اند. این‌گونه نیست که فساد از ناحیه خداوند آمده باشد؛ خداوند رحمان و رحیم، فساد را نمی‌خواهد بلکه خودتان با دست خودتان فساد را به وجود آورده‌اید و دامن‌گیر دیگران هم شده‌ است.

اگر جامعه، فرهنگی داشته باشد که اگر کسی بخواهد گناهی مرتکب شود فورا با او برخورد می‌کنند و همه مردم به او اعتراض می‌کنند، جرمی محقق نمی‌شود. اگر جرم و آثار آن در جامعه وجود دارد بدانید که همه مردم هم شریک بوده‌اید؛ چه آنانی که مرتکب جرم شده‌اند و چه کسانی که از کنار جرم و جنایت گذشتند و با آن مبارزه نکردند. مبارزه با جرم وظیفه یک نفر نیست بلکه همه باید اقدام کنند؛ زیرا آثار جرم برای همه است و همه متضرر می‌شوند.

﴿لِيذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا﴾ این برای این است که مقداری از آثار گناه را در دنیا ببینید. همه آثار گناه برای آخرت نیست بلکه مقداری از آن در دنیا است. مقداری از آثار دچار شما می‌شود که ﴿لَعَلَّهُمْ يرْجِعُونَ﴾ شاید پشیمان شویم و برگردید و توبه کنید.

خداوند متعال گشایش مادی و معنوی را بیان فرموده است. کسانی که عمل نیکی انجام می‌دهند، برکات، شامل حالشان می‌شود. ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يكْسِبُونَ﴾[4] اگر همه کسانی که در جوامع مختلف زندگی می‌کنند ایمان بیاورند و تقوا و عمل صالح انجام دهند برکاتی از آسمان و زمین بر آن‌ها مفتوح می‌شود که به خاطر اعمال شایسته آن‌ها است.

ایمان به تنهایی برکات نمی‌آورد بلکه ایمان باید همراه با تقوا و عمل صالح باشد. معنای تقوا، پیشگیری از جرم است. تقوا یعنی نگذارید جرم محقق شود. معنای تقوا عمل است نه این‌که فقط حرف زده شود و بگوید که ایمان دارد. تقوا یعنی هم خودت گناه نکنی و هم نگذاری که مردم گناه کنند.

برکت یعنی چیزی که دوام دارد و زودگذر نیست.

برای نزول برکات آسمانی و زمینی ایمان و تقوای یک نفر کافی نیست بلکه باید اکثریت این‌گونه باشند.