درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: پیشگیری از جرم/ مقدمه/

خلاصه جلسه گذشته: بحث ما در علم فقه درباره پیشگیری از جرم بود لکن قبل از شروع بحث نیاز بود که توجه به مطالبی داشته باشیم که فهم آن‌ها باعث بصیرت در مطالب آینده خواهد شد.

کم و کیف

گاهی مطلوب مولا کمّی دارد؛ یعنی مقداری برایش تعیین شده است و گاهی کیفیت دارای ارزش ویژه است. به عبارت دیگر، گاهی کمیت و گاهی کیفیت باعث کاهش جرم می‌شود. نماز مطلوب مولا است و توجه به نماز باعث می‌شود که میزان جرم در جامعه کم شود. کسی که نماز می‌خواند باید لباسش با نماز غصبی نباشد، در مکان غصبی نماز نخواند، همراه با پاکی باشد و نجس نباشد. کسی که نماز می‌خواند کمتر مرتکب جرم می‌شود. نماز یک جنبه کمی دارد که در این جنبه نمازهای متعددی مثل نمازهای واجب، نوافل، نماز شب، نماز جعفر طیار و ... داریم. جنبه دیگر نماز، جنبه کیفی است؛ مثلا در نماز شب در توبه از گناهان هفتاد مرتبه «استغفر الله» یا سیصد مرتبه «العفو» گفته شود، با اشک باشد، با حضور قلب باشد و ... . اگر کیفیت نمازهای ما افزایش یابد و همراه با حضور قلب، تمأنینه، آرامش و ... باشد، تأثیرگذار است و خداوند لطف می‌کند که جرم کمتر در جامعه محقق شود.

مطلوب مولا موارد متعددی می‌تواند باشد مانند عدالت، عفت و ... که هر کدام مراتبی دارند و از لحاظ کمی و کیفی باید مورد توجه باشند. برای تحقق مطلوبات مولا در جامعه باید شرایط آن، مقدمات، اضداد و ... محاسبه شود.

قانون اهم و مهم

قرآن و روایات، مطلوبات شارع را برای ما بیان کرده است که مکن است مستحب یا واجب باشد. گاهی مطلوبی مهم و مطلوب دیگر شارع مهم‌تر است، ما باید به مطلوب اهم توجه کنیم. گاهی باید از مطلوبی صرف‌نظر کنیم تا بتوانیم مطلوب اهم را محقق کنیم. ممکن است مردم از گرسنگی در خطر باشند لذا باید اول به معاش مردم رسیدگی کرد و سپس به مطلوب دارای اهمیت کمتر رسید. این‌که مقام معظم رهبری در نام‌گذاری سال‌ها به مسئله اقتصاد توجه می‌کنند برای این است که اقتصاد اهم است. هر مسئولی باید، مطلوبات شارع را اولویت‌بندی کند و محقق کند.

در مسائل شرعی هم همین‌گونه است که برخی احکام شرعی در اولویت هستند. در باب تزاحم گفته می‌شود که اهم را مرتکب شوید و مهم را ترک کنید. در تزاحم میان ازاله نجاست از مسجد و نماز که هر دو واجب هستند، ازاله اهم از نماز است و برخی گفته‌اند کسی که ازاله را ترک کند و نماز بخواند، نمازش باطل است.

در هر مسئله سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی همین‌گونه است. در پیشگیری از جرم هم باید به قانون اهم و مهم توجه نمود که اگر چیزی اهم است به آن اهمیت داده شود.

اصول مسلّم

ما اصولی مسلّم و قطعی در آیات و روایات داریم. مثلا آیاتی متقین، صریح و قطعی داریم که از متشابهات نیستند بلکه از محکمات هستند. روایات متواتر از اصول قطعی و مسلّم ما هستند. عقاید مسلّم هم داریم که با دلایل قطعی ثایت شده‌اند.

در مسائل مشکوکی که با دلایل خطعی برای ما ثابت نشده بلکه از مشکوکات و مظنونات هستند باید به اصول مسلّم توجه کنیم. عدالت یکی از مسلمات ما است و در بیان مطلوبات شارع باید توجه داشته باشیم که با عدالت که اصل فوقانی است منافاتی نداشته باشد.

احتیاط

در بسیاری از امور مهم مانند «دماء»، «فروج» و «اموال» باید احتیاط کرد. اگر در مسائل پیشگیری از جرم جایی، مال، جان یا آبروی افراد در خطر است باید احتیاط کرد. وقتی در اجرای کاری تردید دارید و این موارد وجود دارد، جای احتیاط است. جان یک انسان برای ما ارزشمند است لذا در اولویت‌هایی که برای امور قرار می‌دهید، جان مردم را باید در اولویت قرار دهید. جایی که حجت قطعی وجود ندارد و تردید در حکم دارید جای احتیاط است و این احتیاط هرچند که مستحب هم باشد ولی مطلوب مولا است. حرکت‌های ما باید دقیق و حساب‌شده باشد که بتوانیم عندالله جواب‌گو باشیم؛ کلام مجتهد در بیان فتوا و حکم باید مورد رضای الهی باشد.

آسیب‌های اجتماعی

طلاق نمونه بارز آسیب اجتماعی است. بعد از طلاق، بچه‌ها چه وضعی پیدا می‌کنند و زن و مرد چه مشکلاتی پیدا می‌کنند و مشکلاتی در آینده برای کل جامعه پیش می‌آید. بسیاری از فسادها را بچه‌های طلاق انجام می‌دهند؛ زیرا عقده‌ای بار آمده‌اند و عواطفی را که باید درک کنند، نداشته‌اند.

پوشیدن لباس‌های عجیب، شبیه شدن مردان به زنان، شباهت به کفار و ... همه آسیب اجتماعی است که جامعه باید از آن‌ها مصون باشد. هرچند که نتوانیم آن‌ها را حرام بدانیم اما باعث فساد و فحشا در جامعه می‌شود.

در بحث پیشگیری از جرم، آسیب‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی داریم که باید جلو آن‌ها را بگیریم. معنای صیانت از فضای این است که بتوانیم جلو آسیب‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را مقداری بگیریم. این آسیب‌ها از طریق فضای مجازی موجی ایجاد می‌کند و مردم را به فساد می‌کشاند. کلیپی که دارای فساد اخلاقی است مورد استقبال قرار می‌گیرد اما درس اخلاقی اسلامی در فضای مجازی استقبال نمی‌شود. صیانت از فضای مجازی یعنی پیشگیری از جرم و فساد. برخی از کلیپ‌ها ممکن است حرام نباشد اما زمینه فساد را فراهم می‌کند مثلا با دیدن آن، فرهنگ غربی یا مبتذل ترویج شود و مردم دنباله‌روی کنند.

ابواب فقهی و اصولی مورد بحث

در این بحث باید به ابواب مختلف فقهی روجود شود. یکی از این ابواب، «امر به معروف و نهی از منکر» است. آیات و روایات این باید باید حتما مورد بررسی قرار گیرد. جایگاه امر به معروف و نهی از منکر کجا است؟ آیا در امر به معروف و نهی از منکر مسئله پیشگیری از جرم مطرح است؟

مسئله بعدی که باید به آن توجه نمود، مسئله کفارات است. کفارات برای این است که کسی جرم مرتکب نشود؛ زیرا می‌داند که اگر فلان جرم را مرتکب شود، باید کفاره آن را بدهد. اجرای حدود هم باعث می‌شود که دیگران جرم را در خارج محقق نکنند. یکی از جنبه‌های حدود، پیشگیری از جرم است.

یکی از مباحث مهم که در اصول از آن بحث می‌شود، مقدمه واجب است. بحث پیشگیری از باب مقدمه واجب است. جرم نباید در خارج تحقق یابد و مقدمه آن نیز نباید محقق شود. یا می‌توان از باب مقدمه حرام بحث کرد که مقدمه حرام هم حرام است.

بحث دیگر اصولی که باید در این‌جا توجه شود، مسئله حرمت ارتکاب ضد است. مولا مطلوبی دارد که نباید بگذاریم ضد آن در خارج محقق شود. ضد هم اقسامی دارد، ضد عقلی و شرعی، ضد عام و ضد خاص که در جای خود باید بحث شود.

خصوصیات ذاتی انسان

انسان دارای اراده، اختیار و عقل است با تحقق هر سه عنوان، انسان مسئول کار خود است. هر قول یا فعلی از انسان صادر می‌شود مسئولیت دارد. اگر عقل، اراده یا اختیار نباشد، مسئولیت شما کم می‌شود، هرچند اگر اراده نباشد و قتل خطایی رخ دهد یا این‌که تأدیباتی برای طفل و مجنون در نظر گرفته شود. با وجود مسئولیت است که جرم تحقق می‌یابد. هر انسانی مسئول است و با این توجه مجازات می‌شود.

انسان قابل تربیت است. اگر اعتقاد داشته باشیم که انسان مجبور است و اختیاری ندارد، در صورت بروز جرم نمی‌توان با او برخورد کرد. بحث پیشگیری از جرم هم مبتنی بر اعتقاد به اختیار انسان است و این‌که تربیت می‌تواند در جامعه تأثیرگذار باشد.

ما مجرم بالذات نداریم و قابل تربیت است. کسی نمی‌تواند ادعا کند که مجرم بالذات است بلکه می‌تواند تربیت شود و از بهترین افراد باشد؛ همان‌گونه که افراد فاسد و بدی در جامعه بودند که توبه کردند و اصلاح شدند و مؤمن و متدین شدند. پس تربیت اثرگذار است همان‌گونه که وراثت، محیط و دوستان اثرگذار هستند.

ما معتقدیم که رسانه‌های ما و فضای مجازی باید مسائل تربیتی را در قالب فیلم و ... برای مردم بیان کنند تا جامعه ما را تربیت کنند و مجرمی در جامعه وجود نداشته باشد.