درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: پیشگیری از جرم/ مقدمه/

خلاصه جلسه گذشته: بحث ما درباره پیشگیری از جرم است اما برای این‌که بحث با تحقیق بیشتری انجام شود، توجه به مطالبی لازم است که برخی از آن‌ها را در جلسه گذشته بیان کردیم و مطالبی را هم در این جلسه خواهیم گفت. مقدمه ما درباره این است که طریقه بحث ما چگونه است.

وقتی مطلوب مولا برای ما مشخص شد، برای تحصیل این مطلوب نیاز است که مقدماتی را برای آن فراهم کنیم. برای این کار نیاز است که اضداد و موانع آن را برطرف کنیم و معدّات را هم فراهم کنیم.

معدات خیلی متفاوت است؛ مثلا مسئله محیط، تأثیراتی دارد؛ اگر بچه در محیط فاسدی بزرگ شود، در آینده به احتمال زیاد مجرم می‌شود. وراثت هم در آینده شخص تأثیرگذار است مثل این‌که مادر هنگام شیردادن وضو داشته باشد مانند مادر شیخ انصاری (رحمهماالله) که گفت: من به این بچه بدون وضو شیر ندادم. این عمل باعث می‌شود که شخصیتی مانند شیخ انصاری (رحمه‌الله) به وجود بیاید و مجرم نشود. مردها هم با زن‌ها متفاوت هستند و هرکدام تفکرات خاصی را دارند و محیط هرکدام باید متفاوت باشد. باورها انسان‌ها نیز در کاهش جرم تأثیرگذار است؛ باور به معاد باعث می‌شود که انسان جرم کمتری را مرتکب شود. کسانی که به جبهه می‌روند وشهید می‌شوند یا خیّرینی که مدرسه و بیمارستان می‌سازند، باور آن‌ها است که باعث می‌شود از جرم دوری کنند و به کارهای خیر رو بیاورند. پس مهم است که تلاش کنیم باور صحیحی برای جامعه شکل بگیرد. بچه‌ها از زمانی که وارد مدرسه می‌شوند باید باور صحیحی داشته باشند؛ باورهایی که باعث شود به جرم و گناه نزدیک نشوند. برای این‌که جامعه جرمی مرتکب نشود و گناه نکند تا مطلوب مولا فراهم شود، جمهوری اسلامی باید باورها را اصلاح کند و اعتقادات را تقویت کند، در کتاب‌های درسی باید از داستان‌هایی استفاده شود که باورهای دینی و اخلاقی باشد. فیلم‌ها و فضای مجازی است که مردم ما را تربیت می‌کند و باعث می‌شود که به سمت جرم یا اصلاح بروند. مسجدها و حسینیه‌ها باعث می‌شود که جرم کمتر محقق شود؛ کمتر می‌شنوید کسی که اهل مسجد است و در هیئت‌ها شرکت می‌کند جرمی مرتکب شود. این به خاطر باورهای درست است. این‌ها معدّات برای پیشگیری از جرم است؛ نمی‌گوییم که صددرصد جلو جرم را می‌گیرد اما تأثیرگذار هستند. یکی از بحث‌هایی که در آینده خواهیم داشت این است که چه کارهایی باعث می‌شود که انسان به سمت جرم کمتر برود و از آن دوری کند.

نوع احکام مورد بحث

ما احکام خمسه داریم؛ واجبات، محرمات، مسحتبات، مکروهات و مباحات. بحث ما در پیشگیری از جرم، اختصاص به واجبات و محرمات ندارد؛ ترک واجب و ارتکاب حرام جرم است ولی برای رسیدن به جرم یا ترک جرم، مقدماتی است؛ مثلا نماز جماعت یا روضه امام حسین (علیه‌السلام) واجب نیست اما زمینه را برای ترک جرم فراهم می‌کند. اگر تلویزیون، رادیو، رسانه‌ها و فضای مجازی ما اسلامی شود، اخلاقی شود و اعتقاد مردم را تقویت کند، باعث می‌شود که جرم در جامعه کم شود. شایع شدن مستحبات باعث می‌شود که جلو فساد گرفته شود. طلاق دادن زن، جرم نیست اما باعث آسیب اجتماعی است؛ ثابت شده است که بچه‌های طلاق بیشتر در معرض ارتکاب جرم هستند. ما دارای برنامه‌های بلند مدت و کوتان مدت هستیم؛ در برنامه کوتاه مدت می‌خواهد زن خود را طلاق دهد زیرا با هم توافق ندارند اما باید به این هم فکر کرد که در آینده این بچه‌ها چه می‌شوند. از این رو است که در این بحث فقط به محرمات توجه نمی‌کنیم بلکه هرچیزی که زمینه حرام را فراهم می‌کند نیز باید بحث شود.

اهداف شارع مقدس

باید به اهداف شارع مقدس هم توجه کنیم. خداوند برخی از چیزها را حرام کرده است اما تمام احکام شرعی دارای علت است. واجبات و مستحبات دارای مصالح و محرمات و مکروهات دارای مفاسد هستند. باید بحث کنیم که هدف این واجب یا حرام چه بوده است. با توجه به این اهداف باید اتاق فکر تشکیل داد برای این‌که بفهمیم چگونه می‌توان کاری کرد که محرمی در خارج محقق نشود یا واجبی ترک نشود. کسی که عاشق است برای رسیدن به معشوقش ممکن است راه طولانی طی کند و مشکلاتی را متحمل شود؛ زیرا به آن علاقه دارد و برای رسیدن به هدفش برنامه‌ریزی می‌کند؛ برای محقق نشدن حرام در خارج نیز باید برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت و بلندمدت داشت. باید برای پیشگیری از فحشا، جلو فقر را گرفت؛ تا فقر وجود دارد نمی‌توان برنامه دقیقی برای مقابله با فحشا و دزدی داشت.

استفاده از امکانات روز

هر چیزی اقتضایی دارد؛ زمانی مبارزه با جرم به گونه‌ای بود و اکنون طریقه دیگری دارد. اکنون می‌توان با فضای مجازی با ظلم مبارزه نمود. کسانی که سخنران خوب هستند و منطقی صحبت می‌کنند می‌توانند از طریق فضای مجازی با مردم و جوانان صحبت کنند، باورهای دینی را ایجاد کنند. پس ما باید به حسب زمان پیش برویم. باید سینماهای ما فعال شوند و کودکان، نوجوانان و جوانان ما را اصلاح کنند. درباره حجاب و اهمیت آن زیاد صحبت شده است اما اگر فیلمی درباره آثار مخرّب بی‌حجابی ساخته شود، تأثیرگذار است. فضای مجازی را نمی‌توان نابود کرد پس باید از آن استفاده نمود. هر انسانی وظیفه دارد که در این فضای مجازی، عده‌ای را راهنمایی کند، بصیرت را در آن‌ها ایجاد کند و مانع از تحقق جرم در جامعه شود.

ما در مباحث فقهی خود باید از لحاظ علمی، به کلمات خداوند در قرآن، روایات معصومین (علیهم‌السلام)، اجماع و معقد اجماع، مفهوم کلمات، منطوق کلمات، لوازم بیّن و غیربین کلمات، دلالت تضمن و التزام و لوازم عقلی و حقوقی توجه نمود. قوانینی که در جمهوری اسلامی زیر نظر ولایت فقیه تصویب می‌شود حکم الهی می‌شود و باید به آن‌ها عمل کنیم. این قوانین هم لوازم حقوقی دارد که باید به آن‌ها ملتزم شویم. مباحث ما از نظر فقهی و حقوقی بررسی می‌شود. همچنین نظر عقلی، عقلایی و عرفی بحث شود. لوازم اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز باید مورد توجه قرار گیرد زیرا حکومت مجموعه‌ای از فرهنگ، اجتماعیات و سیاست است. گاهی اجرای حکمی ما را در جامعه بین‌الملل منکوب می‌کند و جمهوری اسلامی نتواند ترقی کند. نمی‌خواهیم بگوییم که همه این‌ها حجت هستند بلکه این‌ها قراینی هستند که از مجموع آن‌ها می‌توانیم به اهدافمان برسیم که جرم در خارج محقق نشود. لذا در تفسیر آیات قرآن باید به شأن نزول آیات، قراین متصله، سایر آیات توجه شود. به عبارت دیگر باید تمام مباحث فقهی و اصولی که فراگرفته‌اید باید در این‌جا پیاده کنید. گاهی کلامی را می‌خوانید و در ابتدا ظوهری برای شما پیدا می‌شود اما وقتی به قراین توجه می‌کنید ظهور دیگری پیدا می‌شود که به آن ظهور مستقر گفته می‌شود.

مراتب جرم و پیشگیری

نکته دیگری که باید به آن توجه کرد این است که مراتب باید محفوظ باشد. گاهی گفته می‌شود که مقتضای روح قانون فلان چیز است؛ یعنی ظهور قانون این نیست بلکه باطن آن چنین است. یا در قرآن گفته می‌شود: ﴿اتَّقِ اللَّهَ﴾[1] تقوا داشته باشید؛ تقوا یعنی از جرم پرهیز کنید. این دوری از جرم، مراتبی دارد. توکل بر خداوند و نماز هم مراتب دارد؛ ممکن است توجه به این نداشته باشد که با خداوند صحبت می‌کند و حواسش جای دیگری باشد. خلوص نیت در نماز برای افراد مختلف است؛ نمازی که مرحوم امام می‌خواند با نماز من خیلی فرق دارد. با توجه به این باید سعی کنیم که مردم را به مراتب بالاتر سوق دهیم. توجه به خداوند، باور به خداوند و باور به معاد باعث می‌شود که مراتب خضوع در مقابل خداوند و دوری از گناه را در جامعه گسترش دهیم. کسی که نماز می‌خواند مرتبه‌ای دارد اما کسی که علاوه بر نماز خوادن مروّج نماز هم هست، مرتبه بالاتری را دارد.

خداوند متعال به ما توفیق دهد که بتوانیم مباحثی را که مطرح می‌کنیم انشاء‌الله به نتایج ملموسی منهی شود. باید جامعه درست کنیم که در همه ابعاد الگوی برای تمام جوامع اسلامی و غیراسلامی جهان باشد؛ جامعه‌ای که جرم مرتکب نمی‌شود و کار خلاف انجام نمی‌دهد.