درس تمهید القواعد استاد اسحاق‌نیا

موضوع: جواب اشکالات بر اهل عرفان

[بيان في عدم امكان حصول العلم بالأشياء باعتبار تحققها في حضرة العلمية]

«قلنا، ان المظهر الكامل هو الكون الجامع الحاصر لجميع المظاهر في ساير المراتب الموجودة فيه‌، فان المرتبة الاولى يوجد فيها العلم بالذوات‌ و ساير الصفات و التعيُّنات و الماهيّات، علماً غيبياً اجمالياً غير تفصيلى، و في المرتبة الثانية يوجد فيها العلم بالجميع علماً عينياً غيبيَّاً تفصيلياً، و في المرتبة الثالثة يوجد تلك المعاني وجوداً عينيّا تفصيلياً، و يدرك فيها الجمع بعدَّة ضروب من نوع الإدراك، و في المرتبة الرابعة يوجد فيها جميع ما في هذه المراتب، لاشتمالها عليها، مع اشتمالها على معنى الأحديَّة الجمعيَّة الحقيقيَّة الكماليَّة التي لا يتصور الزيادة عليها من جهة التمام و الكمال.

فظهر ان الصورة الأكمليَّة الظاهرة بحسب جميع هذه المظاهر، لا يمكن ظهورها من حيث هي كذلك الا في هذا المظهر، فتأمّل ذلك.

قوله: فيكون ادراك بعض الصور و الأسماء تعقلياً غيبياً، مردود لأن الحقيقة السّارية في الكل يدرك بذاتها ذاتها و ما عدا ذاتها من لوازم ذاتها علماً غيبيَّاً اجمالياً في الإنسان الكامل و الكون الجمع المتضمّن بسائر المظاهر، المشتمل على جملة ما ذكرنا من المراتب. و انَّما يدرك الأمرين جميعاً فيه ببعض التعيُّنات و الأسماء الإلهيَّة، ادراكاً عقليّا تفصيلياً على حسب بعض ما فيه من القوابل، و يدركهما ايضاً ببعض تعيُّنات و أسماء أخر، إدراكا وهمياً و تخيُّلياً على حسب بعض ما فيه من قوابل أخر، و يدرك‌ ايضاً بتعيُّنات و أسماء أخر، إدراكات حسية، على حسب ما فيه من القوابل التي يتعلق بتلك التعيُّنات، فهي انَّما تدرك الكلّ بالكل بحسب ما فيها من الكلّ، ادراكاً تامّاً لا مزيد عليه، فتأمّل ذلك».

ضرورت وجود انسان کامل این است که؛

خواست بیند به جهان صورت خویش    خیمه در مزرعه آب و گل آدم زد

اشکال اول: انسان کامل صلاحیت ندارد تا مظهر جامع و کامل باشد بلکه آن چه صلاحیت دارد؛

    • تعین اول است: یا تعین علمی که علم اجمالی در عین کشف تفصیلی در آن مرتبه است و همان مرتبه ی احدیت است و اولین تعین برای ذات مطلقه و ذات غیبیه پیدا می شود و عبارت از این است که علم ذات به ذات علم به همه چیز است زیرا ذات واجد همه چیز است.

    • یا عقل است: که، «اذا کان العقل کان الاشیاء» و با ایجاد عقل اول همه ی اشیاء ایجاد می شود زیرا عقل اول به نحو اجمال و بساطت واجد جمیع موجودات مادون خود است.

    • یا مجموع عالم کبیر است

    1. انسان کامل صلاحیت برای مظهر کامل بودن ندارد

    2. اگر چیزی صلاحیت داشته باشد تعین اول یا عقل اول و یا مجموع عالم است

توضیح بخش اول: انسان کامل صلاحیت مظهریت کامل را ندارد زیرا انسان کاملی که ما در نشأه عنصری می بینیم مانند وجود پیامبر ص و ایمه اطهار ع در عالم طبیعت نمی تواند همه ی کمالات و اسماء و صفات را نشان دهد و نمی توان همه ی آنها را در او دید حق تعالی در نشأه عنصری انسان کامل برخی از کمالات خود، که کمالات حسی است را می نگرد و برخی دیگر از کمالات حق تعالی در بوته غیب و مَکمَن غیب باقی می ماند فقط کمالات حسی را حق تعالی در وجود عنصری انسان کامل مشاهده می کند

توضیح بخش دوم: اگر چیزی بنا باشد برای مظهر کامل بودن صلاحیت داشته باشد؛

    • یا تعین اول است که به آن تعین علمی گویند که مرتبه احدیت است زیرا این مرتبه واجد همه چیز است و حق تعالی در این مرتبه احدیت علم به خود دارد و ذات باری ذات ظهور و انکشاف دارد و علم ذات به ذات علم به همه چیز است

    • یا عقل اول باید مظهر کامل باشد که اول ما خلق الله العقل است و عقل نخستین مخلوقی است که در خارج ایجاد می شود و به قول حکما؛ «اذا کان العقل کان الاشیاء» و عقل اول واجد همه اشیاء مادون خود است.

    • یا مجموع عالم کبیر مظهر کامل خداست و شامل عالم عقل و مثال و حس و طبیعت است و خدا موجودات عقلی را از عالم عقل مشاهده و ادراک می کند و موجودات مثالی را در عالم مثال و موجودات طبیعی را در عالم حس می نگرد

جواب اشکال اول: خلاصه جواب این است که؛ انسان کامل مظهر جامع و کامل الهی است و آینه سر تا پا نمای ذات و اسماء و صفات الهی می باشد منتها؛

    • با جمیع مراتبی که دارد

    • و با توجه به وحدت حقیقی که انسان کامل دارد یعنی یک حقیقت و یک ذات است

توضیح جواب: مراتب موجودات 4 مرتبه اند و وجود این مراتب را پیدا می کند وجود همان ذات و حق تعالی است که 4 مرتبه دارد؛

    1. تعین اول یا مرتبه احدیت: حق تعالی در مرتبه تعین اول یا احدیت خود را ادراک می کند زیرا در این مرتبه ذات برای ذات ظهور دارد و علم هم چیزی جز ظهور شیئ برای شیئ نیست و چون ذات واجد همه چیز است لذا در این مرتبه علم به همه چیز دارد و خدا در مرتبه تعین اول همه چیز را ادراک می کند اما این ادراک غیبی و اجمالی است زیرا موجودات در این مرتبه هنوز وجود خارجی نیافته اند و به وجود خودشان موجود اند لذا این ادراک غیبی در مرتبه تعین اول است نه در مرتبه موجودات و و مظاهر خارجی و اجمالی است زیرا در این مرتبه نه تمایز مصداقی است و نه تمایز مفهومی بین موجودات این مرتبه.

تعین اول مقام جمع الجمع است یعنی 2 تا جمع است اجمال دارند و ادراک موجودات و کمالات در این مرتبه اجمالی است یعنی کمالات در این مرتبه دو جمع دارند؛

    • جمع مصداقی: لذا کمالات تمایز مصداقی از هم ندارند

    • جمع مفهومی: لذا کمالات تمایز مفهومی از هم ندارند

    2. مقام واحدیت: خداوند در این مرتبه تمام کمالات و اسماء و صفات خود را به نحو تفصیل ادراک و مشاهده می کند زیرا در مرتبه واحدیت اسماء و صفات تمایز و کثرت مفهومی می یابند هر چند کثرت و تمایز مصداقی از هم و از ذات ندارند. این ادراک در این مرتبه واحدیت هم غیبی است زیرا هنوز اسماء و صفات به مرتبه و مرحله وجود خارجی نیامده اند و به وجود مخصوص خود موجود نشده اند زیرا به وجود ذات موجود اند

    3. عالم کبیر و مرتبه موجودات و مظاهر خارجیه: خدا در هر مرتبه ای از مراتب عالم کبیر موجودات آن مرتبه و را مشاهده می کند؛

    • در مرتبه عقل موجودات عقلی را مشاهده می کند

    • در مرتبه مثال موجودات مثالی را مشاهده می کند

    • و در مرتبه حس موجودات طبیعی را ادراک می کند

اما مسأله این است که عالم کبیر وحدت حقیقیه ندارد و وحدت آن اعتباری است عالم بر حسب حقیقت و ذات یک چیز نیست و موجودات عالم عقل غیر از موجودات مثال و آنها هم غیر از موجودات عالم حس اند و نمی توان عالم کبیر را به عنوان یک مظهر جامع نمی توان معرفی کرد که خدا تمام اسماء و صفات و کمالات خود را در او بنگرد.

    4. انسان کامل یا کون جامع یا مظهر کامل: فقط همین فرض می ماند و چون انسان کامل در منتهای سیر نزولی وجود قرار گرفته است یعنی وجود که همان ذات و حق تعالی باشد از مرتبه احدیت و واحدیت گذشته و به مرتبه خارج رسیده و در خارج هم از مرتبه عقل گذر کرده است و به مثال و رسیده و بعد در حس و طبیعت رسیده است و در این مرتبه هم از منزل عناصر عبور کرده و به منزل مرکبات رسیده و از آن نیز گذشته و به سر منزل انسانیت راه یافته و در عالم طبیعت، انسان درست شده است و نشأه عنصریه انسان کامل شده است یعنی پیامبر اکرم ص در این عالم و افق طبیعت طلوع کرده است چون انسان کامل در منتهای سیر نزولی وجود قرار دارد و از تمام منازل و مراتب وجود گذر کرده است از هر مرتبه ای که گذشته واجد خصوصیات آن مرتبه شده و رنگ آن مرتبه را گرفته است لذا انسان کامل جامع مراتب شده است

هر آن چیزی که در عالم هویداست    نشانش در تن و جان تو پیداست

جهان انسان شد و انسان جهانی    از این پاکیزه تر نبود بیانی

ای نسخه ی نامه الهی که تویی    از خود بطلب هر آنچه خواهی که تویی

انسان کامل واجد خصوصیات تمام مراتب شده است لا نشأه عنصری انسان کامل مراتب و طبقاتی دارد؛

    • نسخه ی مرتبه واحدیت

    • نسخه ی مجمله عالم عقل

    • نسخه ی مجمله عالم مثال

    • ...

    • ذات انسان کامل هم نسخه ی ذات احدیت شده است یعنی وحدت حقیقیه دارد و یک حقیقت و ذات است بر خلاف عالم کبیر که وحدت اعتباری دارد ذات انسان کامل مظهر ذات احدیت حق است و مظهر وحدت حقیقیه و وحدت جمعیه ای است که ذات دارد

    • مرتبه واحدیت انسان کامل مظهر مرتبه واحدیت است و نماد آن مرتبه است

در این یک مظهر که انسان کامل است همه ی آن ادراکاتی که خداوند در آن 3 مرتبه تعین اول و واحدیت و عالم کبیر داشت در ذات انسان کامل همان را که در تعین اول ادراک می کرد را می بیند و در آن مرتبه ای که از آن ذات که نسخه ی مجمله مرتبه واحدیت است همان چیزی را ادراک می کند که در مرتبه واحدیت بود و هکذا ...

این است معنای این که انسان کامل آینه تمام نما و مظهر واحد و سرتا پا نمای ذات و اسماء و صفات ذات است طوری که پیامبر فرمودند: «من رآنی فقد رأی الحق»

البته این مراتب در ظهورات وجود است که ابتدا در مرحله احدیت و بعد واحدیت و بعد در موجودات خارجیه و در نهایت در انسان کامل ظهور می یابد.