درس تمهید القواعد استاد اسحاق‌نیا

موضوع: اشکال و جواب در تضایف بین عاقل و معقول

«فان (فلئن- خ) قيل: العاقليَّة يقابل المعقوليَّة، فعند انتفاء المغايرة، فلا عاقليَّة و لا معقوليَّة.

قلنا: لو صحَّ ما ذكرتموه مطلقا، لوجب ان لا يكون الواجب لذاته و لا شي‌ء من الملائكة المجردة عاقلًا لنفسه.

ثمَّ ان تلك المغايرة هاهنا انّما حصل بالاعتبار فقط، مثل حصول تلك الماهيّات من حيث هي مغايرة لها، و من البيِّن، ان تلك الماهيّات من حيث هي مغايرة لها، لا يكون الا نسباً و اضافات تعيينيَّة، لا تمايز بينها بالفعل بحسب الخارج، لكون موضوعها واحداً بتلك الوحدة الحقيقيَّة، فلا يصحُّ ان يقال، انَّ شيئاً منها بتلك الحيثيَّة موجود بشي‌ء من الوجودين في هذا الموضع. نعم انّها باعتبار كونها عين تلك الهوية في الخارج، يكون‌ حاصلة لها حصول نفسها لنفسها».

أقول: هذا إشارة إلى ما يمكن إيراده هاهنا و دفعه، ذلك انَّه يلزم‌ على ما ذهبتم إليه، ان الماهيّات و الأعيان انّما تكون معقولة باعتبار كونها غير مغايرة للذات العاقلة، و ذلك محال، لأنَّ العاقلية تقابل المعقولية، تقابل المضاف، و ذلك لا يتصوّر الا بعد تحقُّقها في موضوعين مباينين بحسب الوجود، فعند انتفاء المغايرة بين موضوعيهما، لا تكون العاقليَّة و لا المعقوليَّة.

و أجاب عن هذه الشبهة بجوابين:

أحدهما: جدلىُّ في صورة النقض، و هو انه لو صحَّ ما ذكرتموه من المقدمات الدالة على تقابل العاقلية و المعقولية و وجوب التغاير بين موضوعيهما بحسب الوجود و الحقيقية، لوجب ان لا يكون الواجب لذاته و لا شي‌ء من الملائكة المجردة عاقلة لنفسها عندكم، و الأمر ليس كذلك.

و لما لم يندفع الشبهة بهذا الجواب بل ما زاد الا تعميماً لمواردها، أشار إلى وجه تحقيقي به ينقلع مادة الشبهة عن أصلها،

و هو: انّ التغاير الواقع بين العاقلية و المعقولية، و ان كان تغاير التقابل، لكن مجرّد الاعتبار كاف في حصوله، كما انَّه كاف في حصول نفس تلك الماهيّات الحقيقية التي هي المبادي لحصول التقابل و التغاير و عروضهما، فان حصول تلك الماهيّات و وجودها انّما يتصوَّر هاهنا بمحض الاعتبار، فما يكون وجوده متفرِّعاً عليها، أَجدَر بان يكون كذلك.

ادراک ذات مستلزم ادراک عالم است با نظام خاصی که دارد عالم هم ماهیات و اعیان است و این ادراک به جهت سخن مشاء نیست که علم به علت مستلزم علم به معلول است زیرا اعیان و ماهیات وجودی مباین با ذات ندارد تا دلیل مشاء جاری شود

سپس در این فصل اشکالی مطرح می شود؛

اشکال: عاقلیت و معقولیت متضایفان است و این دو متقابلان اند و لذا در موضوع و محل و ذات واحد نمی تواند اجتماع بیابند پس چطور می شود که ذات حق تعالی هم عاقل باشد و هم معقول زیرا عاقل اعیان و ماهیات است و از طرفی چون اعیان و ماهیات، وجودی جدایی از ذات ندارند لذا معقول هم می باشند؟

مصنف دو جواب از این اشکال می دهد؛ یکی نقضی و یکی حلی

جواب نقضی: شما در تعقل ذات نسبت به خود ذات چه می گویید؟ عاقل و معقول که متضایف و متقابل اند در ذات واحد اجتماع کرده اند ذات هم عاقل است و هم معقول در این جا چه می گویید؟

یا در تعقلی که ملائکه نسبت به ذات خود دارند در این جا هم ملک عاقل ذات خود اند در این جا هم در یک محل عاقل و معقول اجتماع کرده است زیرا « کل مجرد عاقل لذاته » حال خدا یا ملک و یا نفوس مجرده باشد در این موارد چه می گویید؟

جواب نقضی مفید حل اشکال نیست فقط موارد اشکال را وسعت می دهد تا کنون در اعیان و ماهیات اشکال داشتیم اکنون ذات خدا و ملایک و نفوس هم به اشکال اضافه شد و مورد اشکال تکثیر گردید و در ذات ملایک هم عاقل و معقول اجتماع می کند

جواب حلی: عاقل و معقول متضایف و متقابلان اند و لذا متقابلان باید متغایران و باید غیر هم باشند موضوع متضایفان باید دو چیز باشد و جواب حلی بر یک کلمه است که متغایران لازم نیست متقابلان حقیقی باشند تغایر اعتباری هم قبول است

تغایر حقیقی همان تغایر وجودی و مصداقی و خارجی است و تغایر اعتباری تغایر ذهنی و مفهومی و لحاظی است و تغایر در محیط تصور است همین مقدار هم در تقابل کفایت می کند و در این موارد سه گانه تغایر بین عاقل و معقول در ذات و اعیان و ماهیات در محیط تصور و ذهن درست می شود

لذا تغایر بین عاقلی که ذات است و معقولی که اعیان و ماهیات است تغایری ذهنی و اعتباری است زیرا خود اعیان و ماهیات اعتباری اند اعیانی که موضوع یکی از دو طرف تقابل اند که معقولیت است و اعیان و ماهیات خود اعتباری و ذهنی است و در ذهن و دید ما و در وعاء اعتبار و ظرف آن لحاظ و تصور پیدا می کند

بعد شارح و مصنف اعتباریت اعیان و ماهیات را توضیح می دهد که چطور اعتباری است و در دید و ذهن و مدارک ما اعتباری می نماید.