درس اسفار استاد اسحاق‌نیا

موضوع: محل دوزخ در زمين

كما روي عن قتادة في قوله تعالى: أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى‌ شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِي نارِ جَهَنَّمَ‌ قال: و الله ما تناهر إن وقع في النار و روي عن جابر بن عبد الله قال: رأيت الدخان يخرج من أرض ضرارة

و يقال: إن حضرموت بقعة منها و يقرب من هذا حديث وادي برهوت

المروي عن‌ أمير المؤمنين ع قال: أبغض البقاع إلى الله تعالى وادي برهوت فيه أرواح الكفار و فيه بئر ماء أسودُ منتنٌ يأوي إليه أرواح الكفار.

و ذكر رجل أنه بات في وادي برهوت فسمع طول الليل؛ يا دومة! فذكر ذلك لرجل من أهل العلم فقال: الملك الموكل بأرواح الكفار اسمه دومة.

و حكى الأصمعي عن رجل عن حضرموت أنه قال: نجد من ناحية برهوت رائحة فظيعة منتنة جدا فيأتينا بعد ذلك خبر موت عظيم من عظماء الكفار.

و بعض هذه الأخبار و إن كانت في أرواح الكفار من غير تعرض بذكر النار إلا إنا متى ضممناها إلى أخبار أخرى و إلى قوله:‌ النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ‌ استصحب (بعض هذه..) في حكم النار على وجه أظهر.

درباره ی مکان جهنم در روایت یک احتمال این است که در زمین و کره ی خاکی است از جابر ابن عبد الله انصاری روایت شده: من دود و دخان را از ارض ضراره یا زمین زیانبار می یابم

حضرموت بخشی و بقعه ای از این زمین است و جایگاه جهنم می باشد بعد ملا صدرا می گوید: قریب به نقلی که از جابر شده روایتی از حضرت علی ع است که فرمود: «ابغض البقاع الی الله تعالی وادی برهوت است و ارواح کفار بعد از مفارقت از بدن به آنجا منتقل می شوند و در همین وادی برهوت چاهی هولناک است که آبش سیاه و بد بو می باشد که مأوی و آشیانه ی ارواح کفار است» مثل مرغانی که در زمینی جمع باشند و لانه و آشیانه ای هم در آنجا داشته باشند

بعد ملا صدرا می افزاید: مردی که شبی را در بیابان برهوت بیتوته کرده است گفته: من از شب تا به بامداد مرتب ندای "یا دومة" را می شنیدم این مطلب را به یکی از اهل علم بازگو کرده و ایشان پاسخ داده است: دومه نام ملکی است که موکل بر ارواح کفار می باشد

اسمعی که ادیبی نامور است و از نزدیکان هارون الرشید بوده از یکی از اهالی حضرموت نقل کرده: ما بوی نتن و بد عجیبی را استشمام می کنیم و بعد خبر می رسد که یکی از سران کفار مرده و روحش به آن مکان منتقل شده است و بوی متعفن روح او بوده که استشمام می کرده اند

ملا صدرا می گوید: مفاد برخی از روایات این است که بعضی از نواحی زمین مثل برهوت جایگاه ارواح کفار بعد از مرگ است اما اینکه جایگاه جهنم بوده باشد در این روایات نیامده است برخلاف آن اخبار دیگری که مدلول و ظهور آن ها این است که برخی از نواحی زمین یا دریا یا آسمان جایگاه جهنم است به گفته ملاصدرا 3 دسته مطلب را می توان ضمیمه کرده که؛

    • اخبار بیانگر این که برخی از نواحی زمین جایگاه ارواح کفار است

    • اخبار حاکی از این که مکان های از دنیا برای جهنم در آسمان و زمین یا دریا معین کرده اند

و ضمیمه به این آیه درباره ی قوم فرعون که؛ ﴿النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ (46)﴾

با ضمیمه این 3 مطلب با هم، آن نواحی که مکان آتش معرفی می شود ذیل آنها به این کشیده می شود که به وجه اظهر و روشن در بیان جایگاه جهنم از تعیین جایگاه کفار بیشتر می شود و با توجه به اخبار این نواحی زمین ظهور بیشتری در تعیین جایگاه جهنم دارد و برهوت جایگاه جهنم است مثل حدیث منقوله از حضرت علی ع

و با ضمیمه به آیه ی شریفه ظهور قوی تری دارد زیرا در این آیه دو آتش جهنم برای آل فرعون بیان می کند که؛

    • یکی قبل از قیامت است: النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا

    • یکی دیگر هم بعد از قیامت: وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ

صبح و شام در دنیا و عالم طبیعت است البته با تنبیهی که می آید و ملاصدرا در آن تنبیه جمع بین این اقوال متشته و متکثره می کنند و با توجه به مطلبی که قبل از بیان اخبار و اقوال بیان کردند که مراد از مکان در دنیا مظهریت است، آن که جایگاه جهنم است و ارواح کفار بعد مرگ به آنجا منتقل می شود و در آنجا قبل از قیامت می سوزند آن باطن برهوتی است که در سرزمین حضرموت است و باطنش عالم مثال است بیابان برهوت ظهور و نمونه طبیعی و مادی از آن جهنم است و جهنم همان باطن است و صبح و شام مخصوص به عالم طبیعت است و در مرحله تجرد =ولو تجرد غیر تام و مثالی= سخن از صبح و شام مطرح نیست "غدوا" و "عشیا" در آیه؛

    • یا مراد تمثل زمان صبح و شام است و صورت مثالی آن در ذهن می باشد البته صور ذهنیه نمونه ای کوچک از موجودات مثالی خارجی است

    • یا -چنانچه فخر رازی در تفسیر کبیر گفته- مراد مقارن صبح و شام عالم طبیعت است یعنی ارواح کفار در عالم برزخ در باطن برهوت مقارن هر صبح و شام عالم طبیعت، آتش بر ایشان عرضه می شود

لذا مفسران یکی از آیاتی که از آن استفاده عالم مثال و برزخ کرده اند از همین آیه ی شریفه است که آل فرعون را در دنیا و آخرت عذاب می کنند.

در این تنبیه ملا صدرا بین ااقوال و اخبار متشته و متکثره جمع می کند منتهی قبل از جمع یک مقدمه متذکر می شود؛

مقدمه: عده ای مانند اصحاب حدیث و اهل کلام که اهل ظاهر و از علوم ظاهر به شمار می روند به گفته شیخ بهایی؛

علم رسمی سر به سر قیل است و قال    نه از او کیفیتی حاصل نه حال

البته فلسفه هم از همین علوم رسمی ظاهری است و نه حکمت متعالیه بلکه فلسفه بحثی و مشاء و متعارف اما حکمت متعالیه بر مبنای عرفان و قرآن و کشف و شهود است در ابتدای مصباح الأنس یک تقسیم برای علوم ظاهری و رسمی و مفهومی و لیستی از این علوم را بیان داشته است و علوم حقیقی و باطنی مانند عرفان که مبتنی بر کشف و شهود واقعیت و حقیت است

ملا صدرا می گوید: اصحاب حدیث و کلام مثل حنابله که جمود بر ظواهر احادیث دارند و متکلمین که مقید به ظواهر سطحی و ابتدایی شرع هستند و وقتی اخبار متکثره متعارضه را می بینند که برخی زمین و برخی دریا را به عنوان مکان دوزخ معین کرده اند ایشان با این تعارض دچار سردرگمی و حیرت می شوند زیرا ایشان اهل دقت و برهان نمی باشند اشتغال اهل کلام به مجادلات کلامی است و ایشان پیشفرض هایی از ظواهر سطحی شرع دارند و از آن صورت برهان درست می کنند و این جدل می شود و برای کسانی مفید است که تسلیم ظواهر شرع باشند و برای افراد اهل تحقیق و تأمل و علم مفید نیست بلکه برای توده ی مردم سودمند است فیاض لاهیجی در مقدمه شوارق الالهام این اشکال را بر براهین کلامی مطرح می کنند

از طرف دیگر اصحاب حدیث مثل حنابله و اهل کلام مثل معتزله که از در خانه اهل بیت ع دور هستند در روایتی پیامبر ص فرمودند: «انا مدینة العلم و انا مدینة الحکمة و علی بابها» ایشان حکمت را از غیر مسیر آن وارد شده اند امام باقر ع به قتاده که خود را فقیه اهل بصره می دانست فرمودند: این مطالب را از خود می گویی یا از دیگران نقل می کنی؟ اگر از خود می گویی که هلاک شدی و اگر از دیگران نقل می کنی هلکتَ و أهلکتَ! بعد فرمودند: «إنما یَعرف القرآن من خوطب به» اهل بیت ع مخاطب قرآن اند و معرفت به قرآن از راه ایشان میسر است که این افراد از آن دور افتاده اند و لذا در این مسایل گرفتار حیرت و سرگردانی شده اند

اما کسی که اهل درایت و دقت و تأمل و برهان است مثل اصحاب حکمت متعالیه و عرفای پیروی اهل بیت عصمت و طهارت ع هستند ایشان شکی در معارف و حقایق ندارند حتی اگر در خورشید در رابعة النهار تردید داشته باشند در معارفی که از برهان و شهود به دست آورده اند تردید ندارند و می تواند بین احادیث کثیره و متعارضه جمع کنند و بعد خود ملاصدرا وجه جمع این روایات را بیان می دارند.