درس اسفار استاد اسحاق‌نیا

موضوع: مکان بهشت و دوزخ

و فيه[1] أيضا عن أبي عبد الله ع قال قال رسول الله ص: «شرُّ اليهود يهود بنان و شرَّ النصارى نصارى نجران و شرُّ ماء على وجه الأرض ماء برهوت و هو واد بحضرموت ترد عليه هام الكفار و صداهم‌»

و في كثير من الأخبار ما يدلُّ على أن الجنة في السماء قال مجاهد في قوله تعالى‌: ﴿وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ‌﴾ هو الجنة و النار و مثله عن الضحاك

و يُروى عن عبد الله بن سلام أنه قال: إن أكرم خلق الله أبو القاسم ص و قال إن الجنة في السماء

و أما أنها في أي سماء؟ فالمشهور أنها في السماء السابعة و هو المروي عن ابن عباس قال مجاهد قلت لابن العباس: أين الجنة فقال: فوق سبع سماوات قلت فأين النار قال تحت أبحر مطبقة

و يدل على هذا[2] ما روي في حديث المعراج الثابت في صحاحهم أن السدرة في السماء السابعة إذ نزل في الكتاب المجيد: ﴿وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرى‌ عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهى‌ عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوى‌﴾

و روي عن عبد الله بن مسعود أنه قال: «الجنة في السماء الرابعة فإذا كان يوم القيامة جعلها الله حيث يشاء»

در ادامه بحث مکان بهشت و دوزخ، حدیثی از پیامبر ص نقل می کنند که بدترین یهودیان اهل بنان هستند و بدترین نصاری اهل نجران و بدترین آب روی زمین آب برهوت است و برهوت یک وادی در حضرموت است که در آن وادی ارواح کفار وارد می شود وادی برهوت به عنوان مکان جهنم در این روایت معرفی شده است زیرا ارواح کفار به این مکان وارد می شوند و این وادی مظهر جهنم در این دنیا است

توضیح روایت: نجران بین حجاز و یمن و در جنوب شرقی شبه جزیره عربستان قرار دارد که کانون جمعیت مسیحیان بوده و خیلی رونق داشته و مورد توجه هم بوده است و داستان مباهله در آیه 61 سوره ی آل عمران با ایشان است

بنان یا بثنان یک منطقه ای است

برهوت وادی در حضرموت در شرق عدن و در جنوب شبه جزیره ی عربستان است و در آن منطقه وسیع که با دریای عرب هم مرتبط است و بدترین آب از آنجاست

در پایان روایت فرمود: حام کفار یعنی سر های کفار به آنجا وارد می شود حکیم سبزواری در تعلیقه معنا می کند که: ارواح ایشان که متعلق به دماغ های ایشان است و آن هم در سر است زیرا روح بخاری در مغز سر است و به آن روح نفسانی می گویند ارواح ایشان به روح بخاری نفسانی آنها تعلق دارد و ارواح ایشان به باطن وادی برهوت منتقل می شود و برهوت مظهری از جهنم مثالی و برزخی می باشد

بعد می افزاید: اگر نسخه بجای "صداهم" کلمه "صدرهم" باشد که مراد قلب و عضو صنوبری در بدن است باز مراد روح و نفس است اما "صدا" به معنای شیئ زنگار گرفته است یعنی ایشان به خاطر پلیدی کفر ارواحشان زنگار گرفته است و قلوب و ارواحشان گرفتار کفر بوده و زنگ زده است.

از حاشیه استاد فقید استنساخ شده است که: «الحامّ و الصدی اسمان لنوعین من الطیور من جنس الارواح و کانا مستعملین فی السن العرب الجاهلیه» حام و صدی ارواح کفار است و به وادی برهوت منتقل می شود و مظهرش در دنیا در حضرموت و در شرق عدن است.

روایاتی که از این به بعد ملاصدرا بیان می کند دو دسته می باشند؛

    1. اخباری که مکانی را برای بهشت در دنیا تعین کرده است

    2. روایاتی که برای جهنم مکانی را معین کرده است طبق این اخبار چند قول به دست می آید:

    • جهنم در آسمان دنیا است یعنی در پایین ترین آسمان است

    • در زمین سفلی است

    • زیر دریا ها است

نکته 1: گاهی اوقات اخبار و روایت که گفته می شود اقوال مفسران را هم شامل می شود و فقط قول معصوم را در بر نمی گیرد مثلا ممکن است ابن عباس یا ابن مسعود یا مفسر دیگری گفته است هر چند ایشان هم بی ضابطه سخنی نمی گویند و از جایی و منبعی نقل قول می کنند

نکته 2: مفسران گاهی از صحابه اند مثل ابن عباس که محضر پیامبر ص را درک کرده اند گاهی هم مفسران از تابعین اند که محضر صحابه را درک کرده اند مانند مجاهد و ضحاک

تابعین مکه پیروان ابن عباس اند و تابعین کوفه پیروان ابن مسعود اند و مجاهد خود شاگرد ابن عباس است و ضحاک از تابعین خراسان است و از برجسته ترین مفسران خراسان است و هر کدام برای خود روشی دارند.

دسته نخست روایات: که تعیین مکان برای بهشت می کنند خود دو دسته اند؛

    1. کثیرٌ من الأخبار: این طیف روایات آسمان را به عنوان مکان بهشت معین کرده اند در این شق، ضحاک و مجاهد ذیل آیه شریفه؛ و فی السماء رزقکم و ما توعدون بهشت را در آسمان می دانند ضحاک علاوه بر این که مانند مجاهد آیه شریفه و ما توعدون را دال بر مکان بهشت در آسمان می داند روایتی را هم از عبدالله ابن سلام نقل کرده است که بر حسب آن پیامبر ص فرموده اند: بهشت در آسمان است. عبد الله ابن سلام از علمای یهود است که مسلمان شده و در دستگاه معاویه بوده است داستان عُرینب همسر زیبای او با سید الشهدا ع معروف است

در این طیف روایات اختلافی است که کدام آسمان از میان 7 آسمان مراد است؛

که 3 قول وجود دارد؛

    • مشهور: در آسمان هفتم است این نظریه را مجاهد از ابن عباس نقل می کند: از او پرسیدم بهشت کجاست؟ گفت: بالای 7 آسمان است پرسیدم: جهنم کجاست؟ گفت: زیر دریاهای است

    • عبدالله ابن مسعود: در آسمان چهارم است

    • در راستای همین قول می توان نظریه عبد الله ابن عمر لع را مطرح کرد

    • و نزدیک به قول وی نظریه حکمای را می توان بیان داشت

بنا بر قول وی ادامه می دهد که در قیامت خدا هر کجا که بخواهد بهشت را قرار می دهد عبد الله ابن عمر گوید: بهشت پنهان است و معلق به شاخ های خورشید و هر سالی یک بار آن شاخ ها منتشر می شود بعد می افزاید: ارواح اهل ایمان در پرندگانی که از گنجشک بزرگتر اند که گویا سار، هستند و ایشان همدیگر را می شناسند و از میوه های بهشتی بهره مند می شوند.

    • در بعض احادیث مثل حدیث معراج: در آسمان دنیا است و در ذیل این روایات باز اشاره می شود که مکان جهنم هم در آسمان دنیا است

    2. بعضٌ من الأخبار: که این طیف برخی از وادی های زمین را به عنوان مکان بهشت تعیین کرده اند

ملا صدرا می گوید: آن چه در حدیث معراج آمده است -که در صحاح اهل سنت مشهور و ثابت است- مطلب هست که دلالت دارد مکان بهشت در آسمان هفتم است و آن مطلب این است که؛ سِدرة المنتهی در آسمان هفتم است زیرا در قرآن آمده است که بهشت در کنار سِدرة المنتهی است وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى (13) عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى (14) عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى (15)