درس اسفار استاد اسحاق‌نیا

موضوع: انواع جهنم

إحداهما؛ صورة رحمة الله

و الأخرى؛ صورة غضبه لقوله تعالى:‌ ﴿وَ مَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوى﴾‌

و كما أن الرحمة ذاتية و الغضب عارض كما يُعلَم بالبرهان و يدل عليه قوله: ﴿سبقت رحمتي غضبي﴾‌ و قوله‌: ﴿وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ﴾ فكذلك خلق الجنة بالذات و خلق النار بالعرض

و تحت هذا سِرٌّ و قد علمت أن ليس للآخرة مكان في هذا العالم لا في علوه و لا في سفله لأن جميع ما في أمكنة هذا العالم متجددة داثرة مستحيلة فانية و كل ما هو كذلك فهو من الدنيا و الآخرة عقبى الدار ليست دار البوار و هي في داخل هذا العالم و في باطن حجب السماوات و الأرض و منزلتها من الدنيا منزلة الجنين من رحم الأم كما مرَّ و لكن لكل من الجنة و النار مظاهر و مرائي في هذا العالم بحسب رقائقها و نشئاتها الجزئية.

ملاصدرا در ادامه ی بحث ماهیت بهشت و دوزخ بحثی دارد که در ضمن چند مطلب کوتاه بیان می شود؛

مطلب نخست: بهشت صورت رحمت حق تعالی و جهنم صورت غضب خداوند است در این مطلب دو نکته مورد توجه است؛

نکته1: صورت چندین معنا دارد؛ در عرفان صورت به معنای مظهر است مثل همین جا که بهشت صورت رحمت حق تعالی و جهنم مظهر غضب خدا است

نکته2: دلیل مطلب نخست این است که -هرچند نیاز به ذکر دلیل ندارد- بهشت برخورداری از نعمت های الهی و آسایش و امثال آن است که ظهورات رحمت حق تعالی است زیرا در بهشت سخن از نعمت و تکریم و احترام و تکریم است که این ها همه ظهورات مهربانی و رحمت خدا است

در مورد جهنم هم مطلب روشن است اما ملا صدرا استدلال به آیه شریفه می کند؛ ﴿وَ مَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوى﴾‌ بنابرین جهنم جایگاه حلول و غضب خداوند است

مطلب دوم: رحمت ذاتی و اصلی برای موجودات و انسان است و غضب عرضی ایشان می باشد و ایجاد موجودات به خاطر رحمت الهی است خدا موجودات را برای بهشت و رحمت ایجاد کرده تا لطف و رحمت و الهی و کرامت و سیادت و سروری حق تعالی شامل حال ایشان شود ﴿ما خلقتُ الجن و الإنس إلا لیعبدون﴾ و عبادت هم برای وصول به بهشت و رحمت و کرامت خداوند است حضرت علی فرمود: «ألا و إنه لیس لأنفسکم ثمن الا الجنة فلا تبیعوه إلا بها»

جهنم عارضی برای موجودات است قرآن می فرماید: ﴿ما یفعل بعذابکم إن شکرتم﴾ اگر انحراف نمی یافتید و در صراط حق و شکرگزاری او گام بر می داشتید و از مسیر اصلی فطرت خود جدا نمی شدید دچار عذاب نمی شدید اگر انسان گرفتار فسق نشود و از فطرت خود خارج نگردد گرفتار غضب خدا و جهنم هم نمی شود در روایتی آمده: «إن الله خلق جهنم سوتا یسوق به عباده الی الجنة» دوزخ تازیانه ای است تا بندگان را به سوی بهشت براند

این مطلب دوم به گفته ملاصدرا هم برهانی و هم نقلی است و آیات هم بر آن دلالت دارند که رحمت ذاتی است و غضب عارضی است

اما برهان: در اوایل فصل 22 برهانی را اقامه کردند که چند مقدمه دارد؛

مقدمه نخست: واجب جواد کریم است ﴿یا أیها إلانسان ما غرّک بربک الکریم﴾ ابن سینا در کتاب شفا جود را تعریف نموده است که؛ «الجود إفادة ما ینبغی کما ینبغی لا لعِوَضٍ و لا لغرضٍ» کریم اهل معامله نیست

مقدمه دوم: امکان مصحح قابلیت موجودات برای مشمولیت نسبت به رحمت الهی است آغاز وجود موجود این قابلیت شمول را دارد زیرا تا کنون از مسیر فطرت خروجی صورت نگرفته است بنابرین قابلیت اصلی در ایجاد برای شمول رحمت الهی در همه موجودات هست

مقدمه سوم: از طرفی هم منافی هم هنوز وجود نیافته است و فرض این است که هنوز خروج و فسقی در اصل ایجاد بر موجودات عارض نشده تا استحقاق غضب الهی بیابد

نتیجه: رحمت برای موجودات و ایجاد آنها ذاتی است و غضب عارضی است

دلیل نقلی: در همان فصل 22 گذشت که؛ ﴿وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ﴾ و ﴿سبقت رحمتی غضبی﴾ یا ﴿و رحمتی وسعت کل شیئ﴾ عارفی شیطان را در مکاشفه دید و پرسید آیا از رحمت خدا نا امید هستی؟ ابلیس گفت: خیر زیرا؛ ﴿وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ﴾ عارف گفت: این آیه قیدی دارد که؛ ﴿سأکتبها للذین آمنوا﴾ ابلیس گفت: آیه قید دارد یا این که تو خود به آن قید می زنی؟

مطلب سوم: متفرع بر مطلب قبلی این است که؛ حال که رحمت ذاتی و غضب عرضی برای موجودات است بنابرین ایجاد و خلق بهشت از سوی حق تعالی ذاتی است و ایجاد جهنم عرضی است که قرآن فرمود: ﴿ما یفعل بعذابکم إن شکرتم﴾ مطلب اصلی و غرض ذاتی رحمت رسانی به خلایق است اصل ایجاد برای بهشت است و بهشت برای این آفریده شده تا بندگان را به آن ببرد و بندگان را آفریده تا مشمول رحمت کند و جهنم برای آن عده ای که دوای دردشان جز جهنم نیست

مطلب چهارم: با این عنوان که؛ "و تحت هذا سِرٌّ" یعنی رازی در دل مطلب سوم نهفته شده است حال که ایجاد بهشت ذاتی و جهنم عرضی است سِرُّش آن این است که؛

    1. یا این سِر اشاره به عدم خلود در جهنم و این که مآل همگان بهشت است و مدتی ماندگار در جهنم است

    2. یا این که احتمال می رود اگر ماندگاری در جهنم برای کفار و مشرکان باشد که در قرآن می فرماید: ﴿لا یخرجون منه أبدا﴾ در این فرض اهل جهنم به عذاب عادت می کنند و به تعبیر محیی الدین عذاب برای ایشان عذب می شود البته این بحثی جنجالی است که در جای خود مطرح می شود

مطلب پنجم: نباید کسی دنبال مکان آخرت در دنیا باشد و نباید سراغ بهشت و جهنم را در دنیا گرفت زیرا مکان در دنیا برای بهشت و دوزخ نیست و آخرت به تعبیر قرآن ﴿نعم عقبی الدار﴾ و سرای جاوید و ماندگار است در حالی که دنیا مظهر جهنم است دنیا عبادات و خیرات انسان نیست بلکه لذایذ حرام و معاصی و شهوات دنیا است و این مظهر جهنم است ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا (10)﴾ اما اکنون نمی فهمند

مطلب ششم: نتیجه مطلب قبلی این است که در برخی از روایات مکان هایی برای بهشت و دوزخ بیان شده است مراد مظاهر بهشت و جهنم است مثلا پیامبر ص فرمود: بین قبر و منبر من باغی از باغ های بهشت است که برخی محل قبر مخفی حضرت زهرا س را در آنجا می داند