درس اسفار استاد اسحاق‌نیا

موضوع: قیامت صغری و کبری

فصل (16): في القيامتين الصغرى و الكبرى‌

    • أما الصغرى، فمعلومة «من مات فقد قامت قيامته»

    • و أما الكبرى‌، فمبهمة وقتها و لها ميعاد عند الله و من وقَّتها على التعيين فهو كاذب‌ لقوله ص: «كذب الوقاتون‌»

و كل ما في القيامة الكبرى‌ فله نظير في القيامة الصغرى و مفتاح العلم بيوم القيامة و معاد الخلائق هو معرفة النفس و مراتبها و الموت كالولادة فقس الآخرة بالأولى و الولادة الكبرى بالولادة الصغرى‌ «ما خَلْقُكُمْ وَ لا بَعْثُكُمْ إِلَّا كَنَفْسٍ واحِدَةٍ» و لا شك أن الآخرة إنما يحصل بارتفاع الحجب[1] و زوال الملابس[2] و ظهور الحقائق و انكشاف الحق‌ بالوحدة الحقيقية و كذا يظهر كل شي‌ء فيها على صورته الذاتية الحقيقية فمن[3] أراد أن يعرف معنى القيامة الكبرى و ظهور الحق بالوحدة الحقيقية و عود الأشياء كلها إليه و فناء الكل عن‌ هوياتها الجزئية حتى الأفلاك و الأملاك و الأرواح و النفوس كما قال تعالى:‌« فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ‌» و هم الذين سبقت لهم القيامة الكبرى و قال تعالى:‌ « وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» و «كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ»‌ و «كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ وَ يَبْقى‌ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ‌» و «أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ» و كما جاء في الخبر الصحيح أن الحق سبحانه يميت جميع الموجودات حتى الملائكة و جبرئيل و إسرافيل و ميكائيل و ملك الموت ثم يعيدها للفصل و القضاء،

فصل 16: قیامت صغری و کبری

پیشتر به این بحث اشاره ای شده است و ملاصدرا در معنای ساعت این دو قسم قیامت را هم خاطر نشان ساختند

قیامت صغری: برای هر کسی است که می میرد قیامتش بر پا می شود روایت مرسله ای هم هست که «و من مات فقد قامت قیامته» این قیامت صغری برای شخص است.

قیامت کبری: برای همه موجودات است که با نفخ صور اول و نفخه اولی همه موجودات می میرند و ذات حق تعالی باقی می ماند دوباره با نفخه دوم موجودات بعد از اماته احیاء می شوند و حیاتی می یابند که جاوید و دایمی است «فإذا نفخ فی الصور فصعق من فی السموات و الارض الا من شاء الله» همه موجودات حتی ملایکه می میرند البته مرگ ملایکه به معنای انمحای اضافه و انتساب وجوداتشان به ماهیاتشان است که پیشتر این اضافه را داشتند بجز آن هایی که در دنیا قیامت کبرای آنها برپا شده است و فنای ذاتی و در ذات احدیت داشته اند «ثم نُفخ فیه أخری فإذا هم قیام ینظرون» همه در این نفخه دوم به پا می خیزند و به نظاره محشر می ایستند یا به انتظار حساب و کتاب خود به سر می برند

ملاصدرا درباره این دو قیامت و عمدة درباره قیامت کبری مطالبی را بیان می کنند؛

نکته نخست: زمان قیامت صغری با مرگ انسان است اما برای قیامت کبری نمی توان زمانی تعیین نمود و اگر کسی وقت برایش تعیین کند این دورغ است و پیامبر ص هم فرمود: «کذب الوقاتون»

سوال: چرا قیامت کبری وقت ندارد و تعین وقت آن دروغ است؟

جواب: زیرا قیامت کبری زمانی نیست و در سلسله ارضیه قرار نمی گیرد تا در محدوده زمان باشد تا بتوان برایش وقت تعیین کرد بلکه باید قیامت کبری را در سلسله طولیه وجود جست کما این که قرآن می فرماید: «یسئلونک عن الساعة قل علمها عند ربی» قیامت کبری عند الرب و در مرتبه ذات خداوند است در این مرتبه از مراتب طولی وجود است و چون مقام پیامبر اکرم ص در قوس صعود تعین اول است یعنی همان مرتبه ذات احدیت است از این روی مولوی گوید:

با زبان حال می گفتی بسی    کی ز محشر حشر را پرسد کسی؟

یعنی وقتی از پیامبر از قیامت کبری می پرسند در واقع از خود قیامت کبری از او می پرسند که خود نبی ص قیامت کبری است و در مرتبه ذات و در قوس صعود در تعین اول قرار دارد و قیامت کبری هم با ظهور و تجلی آن مرتبه تحقق می یابد بنابرین سوال از وقت قیامت کبری بیجا است یعنی اصل سؤال غلط است مثل این است که پرسیده شود: خداوند از کی بوده است؟ وزان مبدأ و معاد یکی است مبدأ همان معاد است و معاد همان مبدأ است.

نکته دوم: همان طور که انسان یک تولدی در عالم طبیعت و دنیا دارد که به آن ولادت صغری می گویند یک تولدی هم در قیامت کبری دارد که ولادت کبری است زیرا در قیامت کبری ابتدا اماته همه موجودات رخ می دهد و بعد هم احیای بعد از اماته و بقای بعد از فنا و افناء صورت می گیرد که بقای حقیقی دایمی است و هیچ فنایی ندارد لذا ملاصدرا می گوید: آخرت را به دنیا قیاس کن

نکته سوم: هر آنچه در قیامت کبری اتفاق بیفتد نظیر شبیه آن در قیامت صغری هم رخ می دهد؛

    • مثلا در قیامت کبری؛ «إذا زلزلت الارض زلزالها» زمین لرزه در قیامت کبری است در قیامت صغری هم ارکان و اعضای بدن می لرزد

    • در قیامت کبری؛ ﴿وَحُمِلَتِ الأَرْضُ وَالْجِبَالُ فَدُكَّتَا دَكَّةً وَاحِدَةً (14)﴾[4] ﴿ فَيَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ (15)﴾ [5] کوه ها خرد می شوند در قیامت صغری استخوان های بدن نابود و مندک و شکسته می شوند

    • در قیامت کبری تکویر شمس و انکدار نجوم وقوع می یابد در قیامت صغری نور قوای بدنی گرفته می شود.

حکیم سبزورای در تعلیقه این موارد را خاطر نشان می سازند ملاصدرا در همین راستا استفاده ای از این آیه می کند که «و ما خلقکم و ما بعثکم الا کنفس واحدة» در فصل قبلی درباره معنای ساعت در تقسیم قیامت به کبری و صغری، حکیم سبزورای این معنا را خاطر نشان ساخت که حکم کل و مجموع مانند حکم واحد است هر حکمی که در قیامت صغری برای افراد است قیامت کبری این حکم برای کل واحد است و همان طور که هر شخصی قیامت صغری دارد همگان هم قیامت کبیر دارند اما مراد ملاصدرا از این آیه، خلق در عالم طبیعت و بعث در قیامت کبری است که مانند یک نفس است یعنی همان که در عالم طبیعت متولد می شود و خلق می شود همان هم در قیامت کبری تولد دوباره دارد و مورد بعث قرار می گیرد.

نکته چهارم: کلید معرفت قیامت کبری معرفت و شناخت مراتب نفس و قوای نفس است کسی بخواهد جریان قیامت کبری را بفهمد باید به ماجرای نفس و مراتب نفس توجه بیابد در هنگام مرگ که قیامت صغری به پا می شود همه قوای نفس و مراتب آن در خود نفس جمع می شوند در هنگام مرگ نفس دامنه قوا و مراتب خود را از این عالم بر می چیند و در نفس همه قوا و مراتبش جمع می شوند و دوباره در عالم مثال و برزخ بساطشان پهن می گردد و ادراکات نفس با قوا و حواس برزخی خواهد بود زیرا در ذات جمع می شوند یعنی فقط ذات باقی می ماند و همه موجودات در ذات فانی می شوند و دوباره بساطشان گسترده می شود.

نکته پنجم: در قیامت کبری ذات حق تعالی به اسم احد و واحد و قهار یا به اسم الواحد القهار که اسمی مرکب مانند بعلبک است تجلی و ظهور می کند جمع بین واحدالقهار، احد می شود و با این اسم خداوند تجلی در قیامت کبری می کند و در نتیجه همه موجودات افناء و نابود و مضمحل می شوند حتی ملایکه مقربین و ارکان اربعه جبرییل و اسرافیل و میکاییل و عزاییل و هیچ کس باقی نمی ماند و طبق روایت که خدا سؤال می کند: «لمن الملک الیوم» کسی نیست تا جواب حق بدهد لذا خود خداوند پاسخ می دهد؛ «لله الواحد القهار» و آیاتی مانند؛ « وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ* و كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ‌ و كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ وَ يَبْقى‌ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ‌ أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ» همه مصداق پیدا می کند « فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ‌» که این افراد قیامتشان قبلا محقق شده است و به فنای کلی رسیده اند

بعد خداوند طبق روایتی موجودات را اعاده می کند بعد از آن که همه موجودات را اماته نمود برای داوری و حساب و کتاب بر می انگیزد تا بهشتیان در بهشت و دوزخیان در جهنم قرار بگیرند.

نکته ششم: این توضیحی که برای قیامت کبری دادیم هم به برهان عقلی معلوم است و هم به کشف و شهود عرفانی و هم از طریق شرع و قرآن اثبات می شود.