درس اسفار استاد اسحاق‌نیا

موضوع: ماده آخرت

فصل (7): في مادة الآخرة و هيولى صورها الباقية

اعلم؛ أن كل هيولى هي ألطف وجودا فهي أسرع قبولا للصورة و أيضا كل هيولى هي أبسط جوهرا و أشد روحانية فهي أشرف صورة و كما لما سبق من أن التركيب بين المادة و صورتها تركيب‌ اتحادي كالتركيب بين الجنس و الفصل فلا بد أن يكون بينهما مناسبة قوية موجبة للاتحاد و لنوضح ذلك بمثال أ لا ترى أن الماء العذب لما كان جوهره ألطف من جوهر التراب صار أسرع انفعالا و أحسن قبولا من التراب لكل ما يقبله من الأشكال و الأصباغ و الطعوم و غيرها و هكذا لما كان الهواء ألطف منهما- و أشرف و أشد سيلانا صار أسرع انفعالا و أسهل قبولا لما يقبله و جميع مقبولاته أشرف و ألطف من مقبولات الأرض و الماء و هي الروائح و الأصوات و هكذا الشعاع‌ و الضياء يكون قبوله لما يقلبه في أسرع زمان بل في آن و ما يقبله من الألوان و الأشكال- هي أشد روحانية و قربا من عالم الروحانيات و كذا الروح النفساني المنبعث من تجويف القلب الصاعد إلى تجويف الدماغ هو ألطف و أشرف مما سبق من المذكورات الثلاثة- فيقبل جميع ما قبلتها الثلاثة من الكيفيات و الطعوم و الروائح و الألوان على وجه ألطف و أشرف و إلى هاهنا تنتهي لطافة المواد الجسمانية الطبيعية و هذا أيضا باب يخفى‌ على كثير من الناظرين في العلوم فلا يصرفون إعمال رؤيتهم فيه و لا ينظرون بعين التأمل و الاعتبار حتى ينكشف لهم أن جوهر النفس له مراتب متفاوتة في قوة الوجود و ضعفه و كمال اللطافة و نقصها و أن أدنى مراتب اللطافة في النفس هو أشد بكثير من لطافة جوهر النور الحسي و لذلك يقبل رسوم سائر المحسوسات و المتخيلات و المعقولات عند تكونها في مراتب أنوار الحس و الخيال و العقل فأول مادة تقبل النشأة الآخرة هي القوة الخيالية من النفس فيتمثل لها و تقوم بها أمثلة المحسوسات- و صورها المفارقة عن موادها.

و اعلم: أن الفرق بين هيولى الصور الدنيوية و هيولى الآخرة غير ما ذكرناه بأمور أخرى.

2- و منها: أن ما يحل هذه الهيولى لا يحلها إلا بعد حركة استعدادية

و زمان سابق و جهات قابلية و أسباب خارجية بخلاف المادة الأخروية فإن الصور الفائضة عليها- إنما تفيض عليها من المبدإ الفياض من جهة المقومات و الأسباب الداخلية وجهاتها الفاعلية على وجه اللزوم عند تأكدها.

فصل 7: ماده آخرت وهیولای صور باقیه آخرت که بنابر بحث قبلی ماده آخرت همان قوه خیال است

توضیح: واژه ماده یک اصطلاح فلسفی است نه حقیقت شرعی و متشرعه و عرفی بنابرین تعمیم واختصاص وسعه و دایره شمولش به ید واضع است که همان فیلسوف و حکیم می باشد ودر فلسفه دامنه شمول ماده باید تعیین شود لذا اشکالی ندارد که این اصطلاح اختصاص به هیولای معروف ومشهور نداشته باشد بلکه بر قوه خیال هم اطلاق شود از این باب که قوه خیال نقطه شروع کمالات اخروی ومایه آن می باشد و از مرتبه قوه خیال صور کمالیه اخرویه آغاز می شود هر چند ماده مشهور و معروف را نداشته باشند

ملاصدرا در این فصل 3 فرق را بین ماده صور دنیوی وماده صور اخروی که قوه خیال است بیان می کنند وبا بیان تفاوت ها فصل تمام می شود که قبل از بیان آن بایستی نکته ای درباره ماده و هیولی صور دنیویه و مادیه خاطر نشان شود؛

اولا؛ مراد از هیولی در اینجا هیولای ثانیه است نه اولی، هیولای اولی با صورت جسمیه، هیولای ثانیه برای صورت نوعیه می شوند و هر سه هیولای برای صورت دیگر خواهند شد.

ثانیا؛ مراد از ماده هم اعم از ماده و موضوع عرض است

تفاوت نخست: قبول ماده صور اخروی نسبت به صور اخرویه سریع تر از پذیرش ماده صور دنیوی نسبت به صورت های دنیوی

وهمچنین صور اخرویه ای که صور اخروی را می پذیرند لطیف تر از صور اخروی ماده دنیوی است زیرا صور اخرویه مجرد است وصورت های دنیوی مادی می باشند

توضیح: ملاصدرا می گوید: ماده صورت های اخروی پذیرشش سریع تر و خودش هم لطیف تر است از جهت اتحادی وجودی بین ماده و صورت می باشد به نظر ملاصدرا ترکیب بین ماده و صورت اتحادی است در مقابل مشهور که این ترکیب را انضمامی می دانند لذا هر چه ماده لطیف تر باشد مانند ماده صور اخروی که قوه خیال پذیرش نسبت به صور سریع تر است و خود آن صور هم لطیف تر می باشد که سِرّش در اتحاد بین ماده وصورت نهفته است صورت که لطیف و مجرد باشد ماده هم لطیف ومجرد می شود و پذیرش هم اسرع می شود

حکیم سبزواری می گوید: بنابر انضمام بین ماده و صورت باز هم تفاوت اول بر قرار هست زیرا بین ماده وصورت باید بین آنها سنخیت وتناسبی باشد «السنخیة علة الانضمام»

توضیح تفاوت اول: ملاصدرا در توضیح مثال هایی ایراد می کند:

    1. قبول ماده آب نسبت به الوان و اشکال و طعوم سریع تر از قبول تراب نسبت به الوان واشکال و طعوم است زیرا آب از خاک لطیف تر است لذا آب زودتر رنگ و شکل و طعم می پذیرد

    2. ماده هوا پذیرش نسبت به الوان و اشکال و طعوم سریع تر از آب است و افزون بر این که صورت هایی می پذیرد که آب نمی پذیرد مانند روایح و اصوات که آب این ها را نمی پذیرد اما اصوات وروایح در هوا جریان می یابند و هوا آن ها را می پذیرد

    3. شعاع و ضیاء الوان و اشکال را از هوا و آب و خاک سریع تر می پذیرد رنگین کمان که حادث می شود طیفی از نور در هوا پیدا می شود

    4. نور هم از قبلی ها سریع تر این کفیات را می پذیرد

    5. روح بخاری دماغی در مغز سر است و از بطن چپ سر متصاعد می شود صور همه محسوسات خمسه سریع تر در روح بخاری دماغی ظهور می یابد صور هم دروح بخاری ظاهر است وروح هم مظهر است و سریع تر صور در آن متمثل می شود زیرا صورت ها مجرد هستند

ملاصدرا می گوید: روح بخاری دماغی آخر لطافت مواد جسمانیه است قوه خیال هم بنابر آنچه گذشت که عرش دنیا و فرش آخرت است که منتهای درجه لطافت مواد جسمانیه است واز این جا نقطه شروع کمالات اخروی ونقطه پایان کمالات دنیوی و جسمانی است...

صوری که قوه خیال می پذیرد از صوری که نور پیدا می کند لطیف تر است ... لذا

صور ذهنی از این نظر که علم اند قوی تر از صور خارجی مادی است صورت ذهنی اگر مرآت لحاظ صورت خارجی باشد به آن صورت ذهنی می گویند ...اما خودش ملحوظ باشد به آن علم می گویند اگر صور ذهنی وجود ذهنی باشند و از این جهت وجود ذهنی بودن از صور خارجی مادی ضعیف تر اند اما از حیث علم بودن ز آنها قوی تر می باشند ...